کمبود گلوکز-6-فسفات دهیدروژنازیک اختلال متابولیکی ژنتیکی است که به دلیل کمبود آنزیم G6PD ایجاد می‌شود. این آنزیم برای عملکرد مناسب گلبولهای قرمز حیاتی است.
زمانی که سطح این آنزیم خیلی کم باشد، گلبولهای قرمز خون می‌توانند زودرس تجزیه یا همولیز شوند. وقتی بدن نتواند جای خالی این گلبول‌ها را پر کند، کم خونی ایجاد می‌شود. با این حال، کمبود این آنزیم برای ایجاد همولیز کافی نیست. عوامل دیگری برای تحریک شروع علائم لازم است. عوامل ایجادکننده همولیز در افراد کمبود G6PD شامل برخی بیماری‌های عفونی، داروهای خاص و خوردن لوبیای فاوا(باقالی) است. این موضوع می‌تواند باعث کم خونی همولیتیک حاد بالقوه جدی شود که به عنوان فاویسم شناخته می‌شود.
مهم‌تر از همه، در غیاب عوامل تحریک کننده، اکثر افراد مبتلا به کمبود G6PD زندگی طبیعی دارند. آنها بدون هیچ گونه آگاهی یا علائم قابل توجهی از این اختلال زندگی می‌کنند. کمبود G6PD در اثر تغییراتی در ژن G6PD ایجاد می‌شود و از طریق کروموزوم X ترسیم می‌شود.
فهرست مطالب
- 1 تقسیم‌بندی فاویسم چگونه است؟
- 2 علائم و نشانه‌های فاویسم چیست؟
- 3 علل ایجاد بیماری فاویسم چیست؟
- 4 چه عواملی باعث بروز علائم در افراد مبتلا به فاویسم می‌شوند؟
- 5 رابطه‌ی مالاریا و فاویسم چگونه است؟
- 6 اختلالات مرتبط و مشابه با فاویسم چیست؟
- 7 فاویسم چگونه تشخیص داده می‌شود؟
- 8 فاویسم چگونه درمان می‌شود؟
- 9 منابع:
تقسیم‌بندی فاویسم چگونه است؟
حدود 400 نوع مختلف ژنتیکی از کمبود G6PD گزارش شده است و برای 186 جهش دقیق، شناخته شده است. سازمان بهداشت جهانی، انواع مختلف را بر اساس فعالیت آنزیم باقیمانده و شدت بیماری طبقه‌بندی کرده است. کلاس I شدیدترین نواع است. در این نوع کمبود، حتی بدون وجود عوامل تحریک کننده، همولیز اتفاق می‌افتد. کلاس II و III انواع مختلفی با کمبود آنزیم مشخص اما بدون همولیز مزمن هستند. کلاس IV انواع با فعالیت آنزیمی طبیعی است. کلاس V برای انواع با افزایش فعالیت آنزیم طراحی شده است. از جمله مواردی که پیامدهای بالینی آنها به بهترین وجه مشخص شده است، G6PD مدیترانه‌ای، G6PD A و G6PD ماهیدول است.
علائم و نشانه‌های فاویسم چیست؟
بیشتر افراد مبتلا به کمبود G6PD بیشتر اوقات بدون علامت هستند. با این حال، هر یک از آنها، در معرض عوامل تحریک کننده خاص، می‌تواند دچار کم خونی همولیتیک حاد شود. این موضوع، به خصوص در کودکان تهدید کننده زندگی است. در صورت وجود یک عامل تحریک کننده، دو تا سه روز بعد، علائم ظاهر می‌شود.
علائم می‌تواند شامل:
- خستگی
- رنگ پریدگی
- تنگی نفس
- ضربان قلب سریع
- ادرار تیره
- افزایش ناگهانی دمای بدن
- کمردرد
- و بزرگ شدن طحال باشد.
زردی چشم، غشاهای مخاطی و پوستی نیز از علائم شایع است. علائم دستگاه گوارش مانند اسهال، حالت تهوع یا ناراحتی یا درد شکمی نیز ممکن است رخ دهد.
کمبود G6PD می تواند باعث زردی نوزاد شود، که یکی از شایع ترین شرایطی است که نیاز به مراقبت پزشکی در نوزادان دارد. زردی به دلیل مقادیر بیش از حد بیلی روبین در خون ایجاد می‌شود.
کم خونی همولیتیک حاد در اثر خوردن حبوبات (فاویسم) می‌تواند سریع باشد. فاویسم در هر سنی رخ می‌دهد، اما در کودکان بیشتر و شدیدتر است. ممکن است کودک در عرض 24-48 ساعت دمای کمی بالایی داشته باشد و تحریک پذیر، تحت فشار و بی‌حال شود. حالت تهوع، شکم درد و اسهال ممکن است در کودکان نیز ایجاد شود. در کودکان، طی 6 تا 24 ساعت، ادرار ممکن است به طور محسوسی تیره، قرمز یا قهوه‌ای شود.
در موارد شدید، شواهدی از شوک هیپوولمیک دیده می‌شود. در این حالت، از دست دادن خون و مایعات به حدی است که قلب نمی‌تواند خون کافی را به بدن پمپاژ کند.
علل ایجاد بیماری فاویسم چیست؟
کمبود G6PD در اثر تغییرژن ایجاد می‌شود. ژن‌ها دستورالعمل‌هایی را، برای ایجاد پروتئین‌هایی ارائه می دهند که، نقشی اساسی در بسیاری از عملکردهای بدن دارند. وقتی جهش ژنی رخ می‌دهد، ممکن است محصول پروتئینی، معیوب، ناکارآمد یا فاقد آن باشد. بسته به عملکرد پروتئین خاص، این موضوع می‌تواند بر بسیاری از سیستم‌های اندام بدن تأثیر بگذارد. در افراد مبتلا به کمبود G6PD، جهش ژنی و کمبود آنزیم ناشی از آن به خودی خود کافی نیست تا علائم ایجاد کند. توسعه علائم نیاز به عامل ژنتیک در ترکیب با یک عامل محیطی خاص دارد.
چه عواملی باعث بروز علائم در افراد مبتلا به فاویسم می‌شوند؟
همانطور که قبلاً بیان شد، چندین عامل مختلف محیطی می تواند باعث ایجاد یک دوره کم خونی همولیتیک حاد در افرادی شود که دچار کمبود GP6D هستند. از جمله این عوامل می‌توان به داروهای خاص، خوردن حبوبات و برخی عفونت‌های باکتریایی و ویروسی اشاره کرد.
از جمله داروهایی که به عنوان عوامل ایجاد کننده ذکر شده‌اند، عبارتند از: سولفات استامید، سولفانیل آمید، سولفاپیریدین، تیازول سولفون، تولویدین بلو و ترینیتروتولوئن. میزان دقیق حساسیت به یک دارو در افراد مختلف متفاوت است.
یکی از داروهای مورد توجه پریماکین، داروی ضد مالاریا است که تنها دارویی است که می‌تواند اشکال خفته انگل مولد مالاریا را ریشه‌کن کند. این امر در جلوگیری از عود مالاریا ضروری است. به دلیل اهمیت آن در درمان مالاریا، پریماکوین احتمالاً دارویی است که بیشترین موارد آنمی حاد همولیتیک را در افراد کمبود G6PD ایجاد کرده است.
کم خونی همولیتیک حاد در افراد کمبود G6PD می تواند پس از خوردن حبوبات نیز ایجاد شود. این حالت، به عنوان فاویسم شناخته می‌شود. قبلا تصور می‌شد که فاویسم یک واکنش آلرژیک است و ممکن است از استنشاق گرده رخ دهد. با این حال، محققان مواد شیمیایی معروف به ویسین و کنسیسین را در باقلا شناسایی کرده‌اند که باعث بروز آنمی حاد همولیتیک در افراد مبتلا به کمبود G6PD می‌شود. این مواد شیمیایی با غلظت زیاد در باقالی وجود دارد، اما در انواع دیگر لوبیا وجود ندارد. اکثر افراد مبتلا به کمبود G6PD پس از خوردن حبوبات علائمی بروز نمی‌دهند. این موضوع نشان می‌دهد که ممکن است عوامل دیگری، مانند جهش در ژن‌های دیگر (به عنوان مثال ژن‌های اصلاح کننده) برای ایجاد فاویسم لازم باشد.
رابطه‌ی مالاریا و فاویسم چگونه است؟
توزیع جغرافیایی کمبود G6PD با توزیع مالاریا ارتباط زیادی دارد. محققان باور دارند که جهش ژنی G6PD باعث محافظت از مالاریا در این مناطق می‌شود. شواهد دیگری وجود دارد که به نظر می‌رسد این نظریه را تأیید می‌کند. همچنین چندین مطالعه نشان داده اند که کمبود G6PD از ابتلا به مالاریا محافظت می‌کند، به ویژه در برابر مالاریای شدید. اگرچه هنوز مشخص نیست که چگونه کمبود G6PD از ابتلای افراد به مالاریا جلوگیری می‌کند. ممکن است این کیفیت محافظتی به عدم توانایی رشد مالاریا در سلولهایی با کمبود G6PD مرتبط باشد.
جمعیت‌های تحت تأثیر فاویسم کدام‌ها هستند؟
کمبود G6PD یکی از رایج‌ترین اشکال کمبود آنزیم است و اعتقاد بر این است که بیش از 400 میلیون نفر در سراسر جهان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. اگرچه شیوع آن زیاد است، اکثریت قریب به اتفاق مردم در طول زندگی خود از نظر بالینی بدون علامت هستند. بسیاری از منابع پزشکی بیان می کنند که این اختلال در مردان بیشتر دیده می‌شود، اما این موضوع به صورت علمی اثبات نشده است.
کمبود G6PD افراد هر نژاد را تحت تأثیر قرار می‌دهد. اگرچه بیشترین میزان شیوع در آفریقا، خاورمیانه، بخشهای خاصی از مدیترانه و مناطق خاصی در آسیا مشاهده می‌شود. در این مناطق، این نرخ از 5٪ تا 30٪ از جمعیت است. شدت کمبود G6PD می تواند براساس گروههای نژادی خاص متفاوت باشد. شکل شدید این اختلالات بیشتر در جمعیت مدیترانه‌ای رخ می دهد.
در ایالات متحده، میزان بروز در میان جمعیت آفریقایی-آمریکایی بسیار بیشتر از سایر بخش‌ها است. حدود 10٪ -14٪ مردان آفریقایی-آمریکایی مبتلا به این کمبود آنزیم هستند. به عنوان مثال، دو نوع معمول در بسیاری از مردان آفریقایی-آمریکایی رخ می‌دهد. تقریباً 20 تا 25 درصد دارای نوع G6PD تقریباً نرمال به نام A + هستند، در حالی که حدود 10 تا 13 درصد نوع دیگری به نام A- دارند.
نوع نسبتاً رایج دیگر G6PD به ویژه در میان افراد یهودی سفاردی یا نژاد ساردینی یافت می‌شود. علاوه بر این، یک نوع تا حدودی معمول دیگر در میان برخی از افراد از نژاد چینی جنوبی وجود دارد.
اختلالات مرتبط و مشابه با فاویسم چیست؟
علائم اختلالات زیر می‌تواند شبیه علائم کمبود G6PD باشد. مقایسه ممکن است برای تشخیص افتراقی این بیماری‌ها از هم مفید باشد.
چندین اختلال وجود دارد که به علت تخریب زودرس گلبولهای قرمز (کم خونی همولیتیک) با کم خونی مشخص می‌شود. این اختلالات شامل کم خونی همولیتیک خود ایمنی اکتسابی، کمبود پیروات کیناز، کم خونی همولیتیک آنتی‌بادی سرماخوردگی، کم خونی همولیتیک آنتی بادی گرم، اسفروسیتوز ارثی و کم خونی سلول داسی شکل است.
فاویسم چگونه تشخیص داده می‌شود؟
تشخیص این بیماری براساس شناسایی یافته‌ها و علائم جسمی مشخص، ارزیابی بالینی دقیق، شرح حال دقیق بیمار و یا آزمایش‌های تخصصی است. اگر فردی علائمی را تجربه کند، به عنوان مثال وجود خون در ادرار، داشتن علائم آلرژیک پس از خوردن باقالی و از منطقه یا جمعیتی باشد که کمبود G6PD در آن شایع است، سوءظن به این اختلال در مورد او زیاد خواهد بود.
اگر پزشکان مشکوک به نقص G6PD در فردی باشند، آزمایش‌های مختلف خون را برای تأیید تشخیص و رد سایر شرایطی که باعث شرایط مشابه می‌شوند، انجام می‌دهند. تشخیص به اثبات کاهش فعالیت آنزیم G6PD از طریق آزمایش کمی یا آزمایش غربالگری مانند آزمایش لکه فلورسنت بستگی دارد.
آزمایش ژنتیکی مولکولی نیز، می‌تواند جهش در ژن خاصی را که عامل G6PD شناخته می‌شود، تشخیص دهد. اما این آزمایش فقط به عنوان سرویس تشخیصی در آزمایشگاه‌های تخصصی در دسترس است.
فاویسم چگونه درمان می‌شود؟
بیشتر افراد مبتلا به درمان نیاز ندارند. در عوض، درمان این بیماری، بر مرتفع کردن علائم تمرکز دارد. همچنین کمبود G6PD اغلب با اقدامات پیشگیرانه بهتر کنترل می‌شود. افراد باید قبل از درمان با داروهای خاص مانند آنتی‌بیوتیک های خاص، داروهای ضد مالاریا و سایر داروهایی که باعث ایجاد همولیز در افراد کمبود G6PD می‌شوند، از نظر نقص G6PD غربالگری شوند. در افرادی که کمبود G6PD دارند، کم خونی همولیتیک از باقالی یا داروهای شناخته شده نباید رخ دهد.
اگر یک دوره کم خونی همولیتیک به دلیل استفاده از داروی خاصی باشد، باید داروی مسبب تحت نظارت پزشک قطع شود. اگر چنین موردی، به دلیل عفونت زمینه‌ای باشد، باید اقدامات مناسبی برای درمان عفونت مورد نظر انجام شود.
برخی از بزرگسالان ممکن است برای جلوگیری از شوک همودینامیکی (که در آن خون رسانی کافی به اندام‌ها وجود ندارد) و یا در موارد شدید که سرعت همولیز بسیار سریع است، حتی به انتقال خون یا به درمان کوتاه مدت با مایعات نیاز داشته باشند. انتقال خون در کودکان بیشتر از بزرگسالان نیاز خواهد بود. در کودکان مبتلا به فاویسم، این کار می‌تواند نجات دهنده زندگی باشد.
مشاوره ژنتیک ممکن است برای بیماران و خانواده‌های آنها مفید باشد.
