وسواس چیست؟

وقتی در مورد وسواس صحبت می‌کنیم، به ندرت می‌توانیم تمام تفاوت‌های ظریف آن را ببینیم. همه ما اغلب وقتی کلمه وسواس را می‌شنویم، به یاد افرادی میافتیم که مدام در حال تمیز کردن وسائل خونه هستن. اما آیا می‌دانیم در ذهن آنها چه می‌گذرد؟ در اینکه وسواس با کمال گرایی رابطه مستقیمی دارد، شکی نیست! اما این کمال گرایی می‌تواند در زندگی فرد مشکلاتی مانند ناراحتی، افسردگی، اضطراب و تأثیرات شغلی و شخصی شدیدتری را به همراه داشته باشد. پس اگر می‌خواهید در مورد انواع، علائم، درمان و هر آنچه به بیماری وسواس مربوط می‌شود را بدانید، با رسا همراه باشید.

 

وسواس چیست؟

وسواس یک بیماری روانی است که باعث ایجاد افکار تکراری، احساسات ناخواسته و انجام مداوم برخی از کارها می‌شود. در این حالت فرد به طور مکرر و مصرانه سعی در انجام آن چیزی را دارد که در فکرش به صورت مداوم درخواست می‌شود.

وسواس فرکی در مورد عادت‌هایی مانند جویدن ناخن یا فکر کردن به افکار منفی نیست! بلکه یک عادت اجباری است. برای مثال، برخی از افراد چندین بار بعد از دست زدن به چیزی کثیف، دست‌های خود را می‌شویند. ایستادگی در برابر چنین وسواسی دشوار است، زیرا هم غیر ارادی بوده و هم فرد دچار نوعی عدم اطمینان است.

به بیان ساده‌تر، این عارضه نوعی اختلال اضطراب است. اما برخلاف سایر اختلالات اضطرابی، وسواس معمولاً منجر به ایجاد «رفتارهای آیینی» می‌شود. به این معنا که فرد به طور روزانه باید کاری را به صورت دیکته شده انجام دهد.

در حقیقت، بسیاری از مبتلایان به وسواس به هیچ وجه نمی‌توانند از انجام کارهای تکراری و خسته کننده رهایی یابند. مغز در طول زمان به رفتارهای اجباری عادت می‌کند، در نتیجه فکر نکردن و انجام ندادن آنها تقریبا غیرممکن می‌شود. برای حل چنین مشکل بزرگی، افراد نیاز به اراده بالا و شیوه‌های صحیح درمانی دارند.

 

انواع وسواس

وسواس‌های مختلف موارد زیر تقسیم می‌شوند:

وسواس مرتبط با کمال گرایی

این نوع وسواس شامل چیزهای کامل، صحیح، یکنواخت، دقیق، متقارن، برابر، یا هر موردی است که از نظر فرد باید به شکلی ایده‌آل اجرا شود. غالباً وقتی همه چیز در ذهن فرد ایجاد آشفتگی می‌کند، او درصدد این است که این بهم ریختگی را برطرف کند تا به آرامش برسد.

این رفتار بر مرتب بودن چیزها و درست انجام شدن کارها تأکید دارد. کسب آرامش و احساس امنیت که از به دست آوردن یا حفظ چیزی عالی حاصل می‌شود، می‌تواند فشار عظیمی را بر فرد وارد کرده و او را مجبور به انجام اقدامات افراطی کند.

وسواس مرتبط با رابطه

هنجار یا وسواس در مورد رابطه با شخصی دیگر – عاشقانه یا غیرعادی – موضوعی رایج است. این مورد می‌تواند به طرز منحصربه فردی بی‌ضرری تلقی شود، مانند کسانی که افراد مشهور را مانند بُت می‌پرستند. در این نوع وسواس، عاشق شدن نقش بزرگی را ایفا می‌کند.

وقتی رابطه ما با فردی دیگر فراتر از آن چیزی باشد که برای سلامت روان ما خوب تلقی نشود، می‌تواند سیگنال‌هایی را از یک عشق عمیق (اغلب بدون داشتن خرد و عقل) ارسال کند. وسواس مرتبط با رابطه می‌تواند در بلند مدت  باعث ایجاد رفتارهای نادرست، هذیان یا فشارهای جدی روحی و روانی شود.

وسواس مرتبط با کثیفی

وسواس به آلودگی به معنای ترس از میکروب‌ها، بیماری‌ها و هر نوع کثیفی است. رفتارهایی که این وسواس ایجاد می‌کند شامل شستشوی بیش از حد دست و بدن، تمیز کردن وسائل و نظارت بیش از حد در مورد مصرف غذاهایی است که توسط شخص دیگری تهیه شده است.

این وسواس می‌تواند باعث شود تا فرد از موقعیت‌های اجتماعی خاص مانند رستوران رفتن، غذا خوردن در خانه افراد دیگر، رفتن به استخر یا جلوگیری از تماس با افراد یا حیوانات منجر شود. ناگفته نماند، وسواس به آلودگی بسیار شایع است.

وسواس مرتبط با اتفاقات بد

ترس از سرزنش یا مسئولیت وقوع اتفاقی بد مانند خراب کردن چیزی یا صدمه زدن به خود یا شخص دیگری، غالباً ریشه این امر دارد. این ترس شامل هر کاری که ممکن است به اتفاقی ناخوشآیند منجر شود، مانند باز یا بسته بودن قفل درب خانه، روشن بودن اجاق گاز، غذا درست کردن و موارد دیگر باشد.

اگرچه نگرانی در مورد این چیزها امری عادی و قابل فهم است، اما می‌تواند منجر به اختلال در زندگی روزمره شود. مسائلی مانند محدود کردن رابطه با دیگران، تأثیر شغلی، آرامش در زندگی و عدم انجام کارهایی باشد که ممکن است مورد سرزنش قرار گیرند.

وسواس مرتبط با افکار مزاحم

این وسواس به معنای افکار پریشان و تکراری است که بدون اراده فرد وارد ذهن او می‌شوند. افکار مزاحم غیر ارادی بوده و اغلب از کنترل خارج هستند. این افکار ممکن است شامل تفکرات بسیار رویایی باشند که منطقی به نظر نرسند.

در حقیقیت، همه ما افکار مزاحم غیر ارادی داریم، برخی از آنها می‌توانند مثبت باشند که ما اغلب آنها را «خیال پردازی» می‌نامیم. بعضی دیگر منفی هستند، مانند افکاری که خشونت و مسائل جنسی را تداعی می‌کنند و باعث احساس ناراحتی و پریشانی شده و منجر به انجام رفتارهای مضر می‌شوند.

وسواس – عملی (OCD)

وسواس – عملی نوعی اختلال است که در آن افراد دچار تکرار، افکار ناخواسته، ایده ها یا احساسات وسواس‌گونه می‌شوند. این افکار و احساسات فرد را مجاب به انجام کار می‌کنند، مثلاً فردی که به تمیز کردن سطوح وسواس دارد، ذهنش مداوم او را مجبور به تمیز کردن مداوم می‌کند. او همیشه به این فکر می‌کند که آیا میز تمیز شده است یا خیر!

بسیاری از افراد روی افکار یا رفتارهای تکراری تمرکز می‌کنند. اما این افکار ممکن است زندگی روزمره را مختل نکنند و حتی در پیشرفت فرد مؤثر باشند. اما برای مبتلایان به OCD، افکار مداوم و ناخواسته باعث می‌شوند آنها در انجام کارها پافشاری کنند، زیرا موجب پریشانی و ناراحتی‌شان می‌شوند.

وسواس مذهبی

وسواس مذهبی گاهی اوقات «گمراهی اخلاقی یا وجدان دینی» نامیده می‌شود. در این نوع وسواس، فرد با نگرانی‌های مذهبی روبرو می‌شود؛ به عنوان مثال، فرد ممکن است نگران این باشد که آیا در زمان نماز خواندن، سوره‌ها به درستی تلاوت کرده است یا خیر، آیا این کار او باعث توهین شده است!

او ممکن است از نتیجه پیامدهای مذهبی ناشی از این امر هراس داشته باشد، بنابراین به خود می‌گوید دوباره باید نماز خواندن را شروع کند. او حتی ممکن است نگران این باشد که به اندازه کافی کار خوب (با ثواب) انجام نداده است. فردی که به وسواس مذهبی دچار است، همیشه درگیر یک امر اخلاقی است.

 

علل وسواس

دقیقاً چه عاملی باعث ایجاد اختلال وسواس می‌شود؟،علم هنوز به طور دقیق پاسخی برای این پرسش ارائه نمی‌دهد. تحقیقات بیشتری نیاز است که هم باید انجام شود. با این حال، آنچه ما می‌دانیم اینست که چند عامل خطر به اینجاد ایجاد این مشکل کمک می‌کنند، این موارد عبارتنداز:

• علت ژنتیکی: افرادی که اقوام درجه یک آنها مانند پدر و مادر، خواهر و برادر بزرگتر به این بیماری مبتلا بوده‌اند، در معرض خطر بیشتری قرار دارند.
• علت مغزی: دانشمندان باریک شدن قشر جلویی مغز در افراد مبتلا به وسواس – عملی را تأیید کرده‌اند.
• علت محیطی: تجربه سوء استفاده جسمی، جنسی یا عاطفی در سنین جوانی نیز در بروز اختلال وسواس مؤثر هستند.

همچنین برخی موارد دیگر اعم از افسردگی، اضطراب، تروما و عفونت استرپتوکوکی (اختلالات عصبی روانی خودایمنی) در کودکان نیز باعث ایجاد وسواس شوند.

 

علائم و نشانه‌های وسواس

اگرچه این اختلال خود را به روش‌های گوناگونی نشان می‌دهد، اما برخی از علائم وسواس قابل تشخیص هستند. علائم و خصوصیات افراد دارای وسواس به شرح زیر هستند:

• تقارن و نظم، نیاز به چیدمان چیزها به روشی خاص
• تمیز کردن خود و محیط اطراف با وسواس
• داشتن افکار مزاحم
• وسواس به یک خط فکری تغییرناپذیر
• تردید و شک داشتن در انجام کارها
• درگیر شدن در رفتارهای اجباری که غیرقابل کنترل است.
• صرف حداقل یک ساعت در روز به افکار یا رفتارهای اجباری
• نگرانی از آلودگی میکروبی یا ابتلا بیماری‌های مختلف
• افکار پرخاشگرانه در مورد صدمه زدن به خود یا دیگران
• فکر کردن مداوم درباره کلمات، صداها یا اعداد خاص
• عدم برقراری ارتباط با دیگران در موقعیت‌های گوناگون اجتماعی
• لذت بردن از چنین رفتارهای اجباری نیست
• عدم داشتن کنترل در رفتارها

 

عوامل خطر در وسواس

یک عامل خطر چیزی است که احتمال بیماری را افزایش می‌دهد. هر چه فاکتورهای خطر بیشتری باشند، احتمال ابتلا به وسواس نیز بیشتر خواهد بود. عوامل خطر ممکن است شامل موارد زیر باشند:

سن بیمار: در نوجوانان و جوانان بیشتر متداول است. این بیماری حتی می‌تواند در سنین پیش دبستانی و در اواخر سن 40 سالگی نیز آغاز شود.

عوامل ژنتیکی: برخی از ژن‌ها ممکن است در وسواس نقش داشته باشند. همانطور که در بالا بیان شد، امکان انتقال اخنلال وسواس به صورت ژنتیکی وجود دارد.

سایر شرایط روحی یا عصبی: وسواس اغلب در افرادی که بیماریه‌ای روانی دیگری دارند نیز رخ می‌دهد. این می‌تواند شامل موارد زیر باشند:

• اختلالات اضطرابی
• افسردگی
• سندرم تورت
• اختلال بیش فعالی کمبود توجه (ADHD)
• سوء مصرف مواد
• اختلالات اشتها
• برخی از اختلالات شخصیتی

استرس و اضطراب: استرس باعث بروز علائم وسواس می‌شود. این مورد اغلب با تغییرات عمده در زندگی فرد مانند از دست دادن یک عزیز، طلاق، روابط نافرجام عشقی، مشکلات متعدد در مدرسه یا سوءاستفاده جسمی یا جنسی مرتبط است.

دوران بارداری و دوره پس از زایمان: هورمون‌ها می‌توانند باعث بروز علائم وسواس شوند. به همین دلیل، اختلال وسواس در زنان باردار شدت بیشتری پیدا می‌کند. حتی بعد از زایمان نیز مادر در مورد بهزیستی کودک خود نگرانی‌های شدید خواهد داشت.

 

تشخیص وسواس

می‌توان نحوه تشخیص وسواس را به دو نوع زیر تقسیم کرد:

تست روانشناسی

اگر فکر می‌کنید وسواس دارید، باید نخست به یک روانشناس مراجعه کنید. هنگامی که پیش روانشناس می‌روید، او نخست در مورد رفتارها و علائم شما سؤالاتی را خواهد پرسید. این سؤالات عبارتند از:

• آیا مدام در حال تمیز کردن خود محیط اطرافتان هستید؟
• آیا یک کار به صورت مداوم و تکراری انجام می‌دهید؟
• آیا فکر مزاحمی دارید که شما را آزار می‌دهد و می‌خواهید از آن خلاص شوید؟
• آیا فعالیت‌های شما مدت طولانی طول می‌کشند تا پایان بپذیرند؟
• آیا انجام ندادن افکار و رفتارها اجباری باعث پریشانی‎تان می‌شود؟
• آیا وسواس باعث شده در زندگی‌تان دچار مشکلات متعدد شخصی و شغلی شوید؟

روانشناس در جلسات مختلف موفق می‌شود نوع وسواس و شدت آن را تشخیص داده و شیوه‌های درمان را ارائه خواهد داد.

تست وسواس ییل براون

مقیاس وسواس ییل براون ابزاری مهم در تعیین دامنه و شدت علائم و نظارت بر پاسخ به درمان است. تست ییل براون از 10 مورد تشکیل شده است، از جمله پنج مورد برای وسواس و پنج مورد برای اجبار که هر یک از موارد از صفر تا چهار امتیازدهی می‌شوند. همه این 10 مورد بر پایه میزان زمان صرف شده، دخالت در عملکرد، پریشانی، مقاومت و کنترل، رفتار بیمار را ارزیابی می‌کنند.

علاوه بر استفاده از تست براون، باید یک بررسی دیگر از وضعیت کامل روحی فرد نیز انجام شود. بیمار باید از نظر حافظه، خلق و خو، توهم، هذیان، خطر خودکشی، قتل و قضاوت نیز مورد ارزیابی می‌شود. همه این ارزیابی‌ها در کنار تست ییل براون می‌توانند وضعیت کلی بیمار را مشخص کنند.

 

درمان وسواس

درمان اختلال وسواس معمولاً شامل موارد زیر هستند:

درمان شناختی رفتاری (CBT)

درمان شناختی رفتاری به پیوند بین نحوه تفکر، احساس و رفتار بیمار نگاه می‌کند. این روش درمانی به جای پرداختن به گذشته یا کودکی فرد، روی مشکلات موجود تمرکز می‌کند. CBT می‌تواند به بیمار کمک کند تا درباره خود و چیزهای اطرافش فکر کند. این شیوه درمانی نوعی خودیاری است، به این معنا که بیمار با اندیشیدن و درک شخصی، پی به مشکلات و باورهای غلط خود می‌َبَرد.

مواجهه ‌سازی و پیشگیری ‌از پاسخ (ERP)

دستورالعمل های رواشناسی می‌گویند که ERP باید در کنار CBT انجام شود. مواجهه ‌سازی و پیشگیری ‌از پاسخ به افراد کمک می‌کند تا با موقعیت‌ها یا مواردی که باعث اضطراب یا ترساندن آنها می‌شود، مقابله کنند. درمانگر، بیمار را در معرض آن چیزی قرار می‌دهد که باعث ترس و اضطراب او می‌شود. بیمار به جای اجتناب از مشکل یا تکرار یک کار اجباری، با ترس یا اضطراب خود مقابله می‌کند.

درمان وسواس با دارو

پزشک یا روانشناس ممکن است نوعی داروی ضد افسردگی به نام SSRI را برای کمک به بیمار ارائه دهد. SSRI مخفف بازدارنده باز جذب سروتونین است. این دارو دارای انواع مختلفی اعم از فلوکستین، فلووکسامین، پاروکستین، سرترالین و سیتالوپرام است. بیمار همچنین باید در مورد نحوه استفاده و عوارض دارو اطلاعات لازم را کسب کند.

پرسش و پاسخ

بیماری وسواس چقدر رایج است؟

اگرچه زمانی تصور می‌شد وسواس نادر است، اما اکنون نزدیک به دو تا سه درصد از مردم جهان به این بیماری مبتلا هستند. این اختلال هیچ تبعیضی ندارد، به طور یکنواخت در بین مردان، زنان، کودکان و افراد با همه نژادها و شرایط اجتماعی و اقتصادی مختلف یافت می‌شود.

چرا فردی که وسواس دارد نمی‌تواند مشکل خود را متوقف کند؟

کسانی که از این بیماری رنج می‌برند آرزو می‌کنند که بتوانند رفتار خود را متوقف کنند. با این حال، انگیزه انجام رفتارهای اجباری بسیار قوی‌تر از اراده آنها است. به دلیل اضطراب شدید که فرد تجربه می‌کند، درمان وسواس می‌تواند کاری دشوار باشد.

آیا افراد با وسواس متولد می‌شوند؟

عموماً تصور می‌شود که افراد با تمایل به وسواس متولد می‌شوند. این مورد یکی از علل این عارضه است، اما گاهی اوقات وسواس توسط یک رویداد آسیب‌زا یا استرس‌زا ایجاد می‌شود. شود. نکته‌ای که وجود دارد این است که رویدادهای آسیب‌زا زمانی مؤثر هستند که فرد مستعد وسواس باشد.

پیش آگهی و درمان وسواس تا چه اندازه موفقیت‌آمیز است؟

اگر بیمار مصمم باشد و به سختی تلاش کند، نتایج درمان می‌تواند بسیار امیدوارکننده باشد. تا 80 درصد مبتلایان به وسواس با درمان رفتارشناختی و دارو بهبود می‌یابند.

آیا وسواس با گذشت زمان تغییر می‌کند؟

بله، وسواس اغلب از یک موضوع به موضوع دیگر تغییر می‌کند. شخص می‌تواند وسواس جدیدی را به وسواس قدیمی اضافه کند و وسواس قدیمی نیز می‌تواند جایگزین موارد جدیدتری شود. برای مثال، فرد در گذشته به آلودگی‌ها وسواس داشته است، اما بعد از چندین وقت، اکنون به وسواس مذهبی هم دچار شده است.

آیا خانواده و دوستان می توانن به فرد مبتلا کمک کنند؟

خانواده‌ها و دوستان نزدیکِ فرد مبتلا در روند درمان نقش مؤثری دارند. اما موضوعی که باید به آن توجه کرد این است که اشخاصی که در اطراف شخص بیمار هستند، باید به اندازه خودِ بیمار آموزش ببینند. درحقیقت، آموزش در مورد وسواس امری بسیار مهم است.

کلام آخر

در بیشتر موارد، وسواس را می‎توان با دارو و رفتارشناختی با موفقیت درمان کرد. با درمان مداوم، بیشتر افراد می‌توانند به عملکرد طبیعی یا تقریباً عادی زندگی خود برسند. همچنین، برنامه‌های آموزشی بسیاری در قالب دی‌وی‌دی یا کتاب‌های خودیاری وجود دارند که می‌توانند به فرد کمک کنند. همیشه صحبت با یک شخص مورد اعتماد همانند پدر و مادر یا دوستان نزدیک نیز بسیار مفید است.

منابع:

www.nhs.uk

theprivatetherapyclinic.co.uk

my.clevelandclinic.org