خواب پریشی یا پاراسومنیا چیست؟ تشخیص و درمان آن

پاراسومنیا یک اصطلاح برای بیان رفتارهای غیرمعمولی است که افراد قبل از خواب، در هنگام خواب و یا در هنگام بیدار شدن، بین بازه خواب و بیداری کامل تجربه می‌کنند. افراد مبتلا به خواب پریشی و یا پاراسومنیا در هنگام خواب ممکن است راه رفته، صحبت کرده و یا رفتارهای غیر معمول دیگری را انجام دهند. به طوری که اطرفیان تصور می‌کنند فرد بیدار و هوشیار است در صورتی که فرد مذکور این اعمال را در عالم بیهوشی انجام داده و غالبا پس از هوشیاری نیز آن را به یاد نمی‌آورد.

پاراسومنیا یکی از اختلالات تقریبا رایج خواب است که نه تنها فرد مبتلا به این اختلال بلکه اطرافیان او را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد.

در گذشته پاراسومنیا نشانه یک آسیب روانی قلمداد می‌شد. این در حالی است که محققان اخیرا عنوان داشتند پاراسومنیا در هنگام انتقال مغز به حالت خواب و خارج شدن از آن و همچنین بین چرخه خواب رِم (حرکت سریع چشم – REM) و غیر رِم (بدون حرکت سریع چشم – NERM) رخ می دهد. خواب‌پریشی در بین کودکان بیشتر از بزرگسالان رایج است با این حال بروز این اختلال در گروه های سنی مختلف ثبت شده است.

 

انواع پاراسومنیا یا خواب‌پریشی

اگرچه هر پاراسومنیا دارای علائم و نشانه‌های متفاوتی است ولی میتوان شایع‌ترین آن‌ها را در سه گروه کلی دسته‌بندی کرد. پاراسومنیا رِم، پاراسومنیا غیر رِم و دیگر. در ادامه به بررسی این دسته‌بندی‌ها می‌پردازیم:

 

پاراسومنیا غیر رِم

خواب بدون حرکت سریع چشم اولین مرحله از چرخه خواب فرد است، که به خواب سبک نیز معروف است و با طی کردن مرحله دوم، سوم و چهارم خواب فرد به صورت تدریجی عمیق‌تر می‌گردد. در مجموع طی کردن این مراحل طی 90 دقیقه انجام می‌شود.

اختلالات پاراسومنیا غیر رِم عبارتند از:

• خوابگردی (سومنامبولیسم): یکی از اختلالات برانگیختگی خوابگردی است. فرد دچار این اختلال در حالی که خواب است با چشمان باز شروع به حرکت می‌کند. افرادی که مبتلا به اختلال خوابگردی هستند به صورت کلی هیچ خاطره‌ای از اعمال خود ندارند. گاهی ممکن است این افراد در حین خوابگردی از خواب بیدار شده و کاملا سردرگم شوند و گاها نیز ممکن است بدون بیدار شدن مجدد به رختحواب باز گردند. خوابگردی نیز غالبا در هنگام خواب عمیق غیر‌ رِم و اوایل شب رخ می‌دهد. اگرچه امکان بروز این اختلال در کودکان، بزرگسالان و افراد مسن وجود دارد ولی بنابر گزارشات ثبت شده معمولا در کودکان 6 تا 12 سال خوابگردی شایع‌‌تر است. خوابگردی گاهی اوقات می‌تواند خطرناک باشد، زیرا فرد مبتلا به این اختلال از اعمال خود اطلاعی نداشته و ممکن است با اجسام برخورد کرده و یا به زمین بیفتد.

• وحشت شبانه: وحشت شبانه نیز نوعی اختلال برانگیختگی در نظر گرفته می‌شود. فردی که دچار وحشت شبانه می‌شود، ناگهان از خواب با حالت وحشت زده که اغلب همراه با گریه و فریاد، افزایش ضربان قلب ، تنفس سریع و غیرطبیعی و تعریق است، بیدار می‌شود. غالبا فردی که وحشت شبانه را تجربه می کند، پس از بیدار شدن از خواب تا دقایقی سردرگم و به اصطلاح گیج بوده و قادر به برقراری ارتباط عادی نخواهد بود. اگرچه غالبا افراد اختلال وحشت شبانه را در مدت زمان 10 تا 20 دقیقه تجربه می‌کنند، ولی در برخی موارد نادر این اختلال در حدود 30 تا 40 دقیقه نیز به طول می‌انجامد. افرادی که به صورت مکرر دچار وحشت شبانه می‌شوند به صورت معمول در صبح روز آتی واقعه را به خاطر نمی‌آورند. وحشت شبانه در هنگام خواب عمیق غیر‌ رِم و بیشتر در نیمه اول شب رخ می‌دهد. افرادی که دچار وحشت شبانه می‌شوند، ممکن است به دلیل از تخت پریدن و یا دویدن برای خود و اطرافیانشان خطرناک باشند و چنانچه اطرافیان فرد مذکور سعی در تسکین و یا آرام کردن او را داشته باشند ممکن است منجر به افزایش اضطراب وی شده و از این رو دوره وحشت شبانه طولانی‌تر گردد. وحشت و هراس شبانه در بین کودکان 4 تا 12 سال کاملا شایع است و برای 3 درصد بزرگسالان نیز ممکن است این اختلال رخ دهد. تنش عاطفی شدید و یا استفاده از الکل می‌تواند احتمال بروز وحشت شبانه در بزرگسالان را افزایش دهد.

• برانگیختگی گیج‌کننده: این اختلال غالبا زمانی رخ می‌دهد که فرد در ابتدای شب از خواب عمیق بیدار می‌شود. در این حالت فرد مبتلا به اختلال برانگیختگی گیج‌کننده با سردرگمی از خواب بیدار شده و به این دلیل که مغر فرد مذکور همچنان ناهشیار است در رختخواب نشسته و با حالت گیجی به اطراف نگاه می‌کنند. طول مدت این اختلال معمولا بسیار کوتاه است با این حال در موارد خیلی نادر ممکن است 30 تا 40 دقیقه خارج شدن فرد از ناهشیاری طول بکشد. در چنین شرایطی تلاش اطرافیان برای برقراری ارتباط با فردی که در حال تجربه اختلال برانگیختگی گیج‌کننده است، ممکن است منجر به طولانی‌تر شدن زمان ناهشیاری فرد گردد. برانگیختگی گیج‌کننده معمولا در کودکان دیده شده و تا 5 سالگی نیز برطرف می‌گردد. البته در موارد نادر این اختلال از کودکی تا بزرگسالی همراه فرد باقی مانده و یا گاهی ممکن است برخی از بزرگسالان نیز به دلیل استرس، ابتلا به برخی از بیماری‌ها، سایر اختلالات خواب و یا کمبود خواب دچار برانگیختگی گیج‌کننده شوند.

 

پاراسومنیا رِم

در چرخه خواب پس از طی کردن چهار مرحله خواب غیر رِم، خواب رِم شروع می‌شود. پس از طی کردن اولین چرخه خواب کامل، مراحل غیر رِم و رِم به صورت چرخه‌ای هر 90 دقیقه و یا بیشتر برای باقی شب تکرار می‌شوند. همانطور که از نام آن پیداست نشانه اصلی خواب رِم، حرکت سریع مردمک چشم است.

اختلالات پاراسومنیا رِم عبارتند از:

• کابوس: کابوس‌ها خواب‌های واضحی هستند که می‌توانند برای فرد احساس ترس، وحشت و یا اضطراب را ایجاد کنند. معمولا افراد در طی مرحله خواب رِم کابوس دیده و پس از بیدار شدن جزئیات آن را به‌خاطر دارند. غالبا کابوس در نیمه دوم خواب اتفاق افتاده و فردی که کابوس دیده عموما در بازگشت به ‌خواب دچار مشکل می‌شود. کابوس می‌تواند به دلایل متفاوتی از جمله بیماری، اضطراب، هر آسیب روحی همچون از دست دادن عزیزان و یا حتی واکنش های داروی رخ دهد. افرادی که بیش از هفته‌ای یکبار کابوس می‌بینند می‌بایست توسط پزشک معاینه گردند.

• فلج خواب: فلج خواب یکی از اختلالات خواب‌پریشی است که فرد مبتلا به آن در هنگام خواب و یا بیدار شدن به دلیل فلج شدن کوتاه مدت عضلاتش، قادر به حرکت دادن اعضا بدن خود نیست. عموما فلج خواب بسیار کوتاه مدت است و از چند ثانیه تا چند دقیقه بیشتر طول نمی‌کشد ولی همین چند دقیقه باعث ایجاد ترس و اضطراب فراوان برای فرد مبتلا می‌گردد. اغلب فلج خواب پس از طی کردن زمان گفته شده خود به خود اتمام می‌یابد ولی اگر شخصی، فرد مبتلا به این اختلال را در حین تجربه فلج خواب صدا کرده و یا لمس کند، این اختلال سریع‌تر تمام می‌شود. اگرچه تا به امروز دلیل بروز اختلال فلج خواب نامشخص است ولی در برخی مواقع بروز آن به صورت موروثی ثبت شده است. از طرفی گاهی اوقات کمبود خواب و برنامه نامنظم خواب و بیداری نیز می‌تواند منجر به بروز اختلال فلج خواب گردند.
• اختلال رفتاری خواب رِم: اختلال رفتاری خواب رِم یک پاراسومنیا رِم است که افراد مبتلا به آن در طی خواب عمیق رویاهای خشن یا ترسناک می‌بینند. معمولا افراد در مرحله خواب رِم یا همان عمیق یک حالت فلج مانند به نام آتونیا را تجربه می‌کنند، ولی فرد مبتلا به اختلال رفتاری خواب رِم در خواب عمیق می‌تواند اعضا بدن خود را حرکت دهد. گاها ابتلا به این اختلال به دنبال مصرف برخی از داروهای افسردگی برای فرد رخ می‌دهد. با این حال بروز این اختلال در مردان بالای 50 سال شایع‌تر است ولی در زنان و جوانان نیز امکان ابتلا به آن وجود دارد.

 

پاراسومنیا دیگر

این دسته پاراسومنیا به اختلالاتی اختصاص دارد که در هنگام انتقال فرد به حالت خواب و یا بیدرای کامل و همچنین اختلال هایی که در حین خواب رِم و غیر رِم رخ می‌دهد.

این دسته از اختلالات عبارتند از:

• خوردن در خواب: افراد مبتلا به این نوع از پاراسومنیا غالبا در نیمه شب در حالت نیمه هوشیار شروع به خوردن و نوشیدن می‌کنند. غالبا افراد مبتلا به این اختلال روز آتی هیچ خاطره ای از خوردن غذا در طول شب را به‌یاد نمی‌آورند. از آنجایی که اختلال خوردن در خواب خارج از کنترل فرد بوده ممکن است بیمار با خوردن مواد سمی به خود آسیب برساند.

• سندرم انفجار سر: افراد مبتلا به این سندرم درهنگام خوابیدن و یا بیدار شدن صدای بسیار بلند همچون صدای یک انفجار را در سر خود حس می‌کنند. علاوه بر آن ممکن است این افراد در هنگام بیدار شدن یک نور خیالی را مشاهده کنند. این اختلال اگرچه بدون درد بوده ولیکن برای فرد مبتلا به آن تپش قلب، ترس و اضطراب را به همراه دارد.
• توهمات خواب: افراد مبتلا به این اختلال، در حالت خواب و بیداری در لحظه به خواب رفتن و یا از خواب بیدار شدن دچار توهم می‌شوند. این توهمات ممکن است ماهیت بصری، شنوایی، لمسی و یا حرکتی داشته باشند. در موارد شدید، فرد مبتلا به این اختلال ممکن است تخت خود را ترک کرده تا از توهماتی که درحال تجربه آن است فرار کند. این توهمات ممکن است تا چند دقیقه پس از بیدار شدن فرد از خواب نیز ادامه داشته باشد.
• شب ادراری: افراد مبتلا به این اختلال به صورت غیرارادی در هنگام خواب ادرار می‌کنند. شب ادراری در کودکان بسیار رایج است. در صورتی ادرار در خواب به عنوان یک اختلال پاراسمونیا شناخته می‌شود که فرد مبتلا پنج سال به بالا بوده و حداقل دوبار در هفته به مدت حداقل سه ماه شب ادراری داشته باشد. شب اداری به دو دسته اولیه و ثانویه تقسیم می‌شود. افراد مبتلا به شب ادراری اولیه همیشه رختخوابشان خیس است و به مدت شش ماه هرگز پیش نیامده که رختخوابشان خشک باشد. افراد مبتلا به شب ادراری ثانویه به مدت حداقل شش ماه به صورت مستمر رختخوابشان خشک بوده و پس از آن حداقل دوبار در هفته به مدت سه ماه متوالی شب ادراری دارند.
• حرف زدن درخواب: افراد مبتلا به این اختلال در طول خواب با صدای بلند صحبت می‌کنند. غالبا موضوعات بیان شده در خواب بی‌ربط بوده و مفهوم خاصی ندارد. حرف زدن در خواب یک اختلال بی ضرر و البته رایج است. این اختلال هم در مرحله خواب رِم هم خواب غیر رِم رخ می‌دهد. البته در برخی موارد حرف زدن در خواب می‌تواند از علائم اختلال رفتاری رِم، خوابگردی، وحشت شبانه و یا اختلال خوردن در خواب باشد.

 

علائم پاراسومنیا

به جز بروز رفتارهای غیرمعمول در هنگام خواب پاراسمونیا می‌تواند علائمی همچون موارد زیر را داشته باشد:

• بیدار شدن از خواب همراه با احساس گیجی و سردرگمی
• بیدار شدن از خواب و عدم تشخیص محل
• به خاطر نیاوردن انجام برخی از فعالیت های خاص
• پیدا کردن زخم و یا کمبودی ناآشنا در بدن
• سخت خوابیدن در طول شب
• احساس خواب‌آلودگی و یا خستگی در طول روز

 

عوامل خطر پاراسومنیا

گاهی امکان ابتلا به پاراسومینا یا خواب‌پریشی در برخی افراد به دلایل داخلی و خارجی بیشتر است، این عوامل تشدید عبارتند از:

• سن: پاراسومنیا خوابگردی و یا شب ادراری اغلب در کودکی رخ می‌دهد. غالبا خواب‌پریشی پس از پشت سر گذاشتن دوران کودکی برطرف می‌گردد، با این حال چنانچه پس از دوران کودکی این اختلال برطرف نشد و یا حتی علائم آن تشدید شد، حتما به پزشک مراجعه کنید.
• ژنتیک: در برخی موارد پاراسومینا یک اختلال موروثی است. چنانچه خوابگردی، وحشت شبانه و یا سایر پاراسومنیا در خانواده وجود داشته باشد احتمال ابتلا تمام اعضای خانواده به آن وجود دارد.
• استرس: در برخی از افراد در هنگام استرس احتمال بروز اختلال همچون خوابگردی و باقی اختلالات خواب‌پریشی وجود دارد. غالبا افرادی که اختلال پاراسمونیا را در هنگام استرس تجربه می‌کنند پس از مدتی این علائم به صورت خود به خودی برطرف می‌شود.
• اختلال اضطراب پس از سانحه: غالبا افراد پس از بروز یک سانحه دچار اختلال اضطراب پس از سانحه می‌شوند. تقریبا 80 درصد افراد در چنین شرایطی به مدت 3 ماه کابوس می‌بینند.
• دارو: کابوس‌ها تا حدودی از عوارض جانبی برخی از داروهای خاص هستند. البته برخی از داروها نیز منجر به ایجاد پاراسومنیاهای دیگر نیز می‌شوند.
• سوءمصرف مواد مخدر یا الکل: امکان ابتلا به خوابگردی، وحشت شبانه و باقی پاراسومنیاها در افرادی که بیش از اندازه از الکل و یا مواد مخدر استفاده می‌کنند، بیشتر است. همچنین در برخی موارد استفاده از مواد مخدر و یا الکل ممکن است علائم پاراسومنیا را تشدید کند.

 

تشخیص پاراسومنیا

اکنون که با انواع پاراسومنیا آشنا شده‌اید، چنانچه علائم یکی یا چند مورد از خواب‌پریشی‌ها را دارید، حتما به متخصص خواب مراجعه کنید. به خاطر داشته باشید چنانچه رفتارهای غیرارادی خواب برای شما و اطرافیان خطرناک باشد مراجعه به پزشک و انجام درمان دارویی اهمیت بسیار زیادی دارد. اختلال رفتاری خواب رِم و یا اختلال خوردن در خواب با توجه به امکان آسیب دیدن فرد نیاز به پیگری و درمان سریع دارد.

متخصص خواب برای بررسی وضعیت خواب، معمولا از بیمار درخواست می‌کند تا به مدت دو هفته وضعیت خواب خود را یادداشت کند. این اطلاعات به پزشک در تشخیص نوع اختلال و شدت آن کمک می‌کند.

به یاد داشته باشید در هنگام مراجعه به متخصص اختلالات خواب حتما سابقه پزشکی خود را نیز شرح دهید. همچنین چنانچه پیش از بروز این اختلالت از داروی بخصوصی استفاده می‌کردید و یا همچنان در حال استفاده دارو هستید، نیز پزشک را در جریان بگذارید.

معمولا متخصصان خواب سعی در تشخیص دلیل بروز اختلال پاراسومنیا و شناخت عوامل موثر در تشدید آن را دارند. گاها مواردی همچون یک اختلال خواب دیگر، وضعیت پزشکی، استفاده از دارو، اختلال روانی و یا سوءمصرف مواد مخدر منجر به ایجاد و یا تشدید علائم پاراسومنیا می‌گردد.

 

درمان پاراسومنیا

یک متخصص خواب با توجه به علائم پاراسومنیا هر فرد، درمان بخصوصی را پیشنهاد می‌دهد. غالبا پزشک با دارو درمانی، رفتار درمانی و تغییر سبک زندگی فرد بیمار سعی در بهبود و یا کنترل پاراسومنیا دارد.

چنانچه به خوابگردی و یا پاراسومنیا دیگری که به واسطه آن در حالت خواب رختخواب خود را ترک می‌کنید، پیشنهاد می گردد برای کاهش خطر موارد زیر را انجام دهید:

• درب و پنجره ها را بسته و قفل کنید و در صورت امکان آلارمی بر روی درب و پنجره نصب کنید.
• در داخل اتاق خواب اشیا خطرناک نگهداری نکنید.
• در صورت امکان سعی کنید سطح زمین عاری از هر وسیله‌ای باشد.
• سعی کنید نزدیک به سطح زمین بخوابید و از خوابیدن بر روی تخت‌های مرتفع و یا دو طبقه خودداری کنید.

برای کنترل و یا کاهش علائم پاراسومنیا موراد زیر را در نظر داشته باشید :

• هر شب خواب کافی داشته باشید.
• یک برنامه مشخص برای خواب و بیداری خود داشته باشید.
• چنانچه از قرص خواب استفاده می کنید، حتما مطابق با دستورالعمل استفاده کنید.
• از مصرف الکل و مواد مخدر خودداری کنید.
• 15 تا 20 دقیقه زودتر از بیدار شدن معمول خود، با کمک آلارم سعی کنید از خواب بیدار شوید.