سل احتمالاً قرن‌هاست که با انسان همراه است! شواهدی از عفونت این بیماری پیدا شده است که قدمتش به حدود 8000 سال قبل از میلاد بر می‌گردد. یونانیان آن را به عنوان یک بیماری هدردهنده (فساد و خرابی بدن) لقب داده‌اند. در بسیاری از کشورهای اروپایی، سلدر حدود 25 درصد باعث مرگ بزرگسالان می‌شود و تا اوایل دهه 1900 مهمترین علت مرگ شناخته می‌شد.
رابرت كخ در سال 1882 علت سل، مایكوباكتریم سل را كشف كرد. این بیماری اکنون در بسیاری کشورهای جهان مانند ایران به طور قابل توجهی کاهش یافته است. با این حال، حدود درصد از کل افراد آلوده به سل در هند، اندونزی، چین، نیجریه، پاکستان و آفریقای جنوبی زندگی می‌کنند. به هر روی، برای شناخت بیشتر این بیماری با رسا همراه باشید.
فهرست مطالب
بیماری سل چیست؟
سل یک بیماری عفونی چند سیستمی است که به دلیل مایکوباکتریوم توبرکلوزیس (میکروب‌های سل)، یک باکتری میله‌ای شکل ایجاد می‌شود. سل شایع‌ترین علت مرگ و میر ناشی از بیماری‌های عفونی در سراسر جهان است؛ حدود 10 میلیون نفر در سراسر جهان در سال 2017 مبتلا به سل بودند و حدود 1.3 میلیون نفر در سراسر جهان بر اثر سل فوت کردند(طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی).
عفونت‌های سل مرتبط با اچ آی وی مهمترین علت مرگ در بیماران اچ آی وی است. علائم سل می‌توانند دامنه وسیعی را گسترش دهند، به طوری که بسیاری از افرادی که بیماری‌های عفونی را مطالعه می‌کنند، سل را مقلد بزرگ می‌نامند! زیرا علائم آن می‌تواند بسیاری از بیماری‌های دیگر را تقلید کند و شرایط اضافی آن را توصیف می‌کند.
در بیشتر موارد، اصطلاحات مختلف به یک نوع خاص سل با برخی علائم یا یافته‌های منحصر به فرد اشاره دارند. شایع‌ترین محل (حدود 85 درصد) به وجود آمدن سل در دستگاه ریوی است، اگرچه ممکن است سایر قسمت‌های بدن را نیز آلوده کند. انسان تنها میزبان شناخته شده مایکوباکتریوم سل است (اگرچه می‌تواند حیوانات را آلوده کند). این باکتری‌ها ممکن است به دلیل سطح سلول هم گرم منفی و هم گرم مثبت لکه‌دار شوند، بنابراین متخصصان پزشکی از لکه‌های سریع اسید برای تجسم سلول‌ها با میکروسکوپ استفاده می‌کنند.
عامل بیماری سل چیست ؟
میکروبی میله ای شکل (شبیه مداد) و بسیار کوچک به اندازه 0/000003 متر وارد بدن شما شده که تنها توسط میکروسکوپ دیده می شود. به این میکروب میله ای شکل «باسیل سل» می گویند . باسیل سل چون بسیار کوچک است ، به راحتی در هوا شناور می ماند . چون عامل این بیماری میکروب می باشد ، لذا ممکن است این بیماری از شما به افراد سالم منتقل گردد.
انواع بیماری سل
سل به دو نوع عفونت سل فعال یا پنهان تقسیم می‌شود. سل فعال زمانی رخ می‌دهد که بیماری به طور فعال علائمی را ایجاد می‌کند و می‌تواند به افراد دیگر منتقل شود. سل پنهان زمانی رخ می‌دهد که فرد به باکتری مایکوباکتریوم توبرکلوزیس آلوده باشد، اما باکتری‌ها علائمی را ایجاد نکنند (معمولاً به دلیل سرکوب رشد و گسترش باکتری توسط سیستم ایمنی بدن).
افراد مبتلا به سل نهفته معمولاً نمی‌توانند باکتری مایکوباکتریوم را به دیگران منتقل کنند، مگر اینکه سیستم ایمنی بدن از کار بیافتد. این وضعیت باعث فعال شدن مجدد شده و منجر به سل فعال می‌شود. در این شرایط بیماری مسری خواهد بود. سل پنهان شبیه عفونت آبله مرغان است که خاموش می‌ماند و ممکن است سال‌ها بعد دوباره فعال شود.
بسیاری از انواع دیگر سل به صورت فعال یا نهان وجود دارند. همچنین، انواع عفونت از فردی به فرد دیگر متفاوت است. در نتیجه، سل ریوی به طور عمده سیستم ریوی (ریه‌ها) را آلوده می‌کند، سل پوستی دارای علائم پوستی است، در حالی که سل میلیاری، مکان‌های کوچک آلوده (ضایعات یا گرانولوم حدود یک تا 5 میلی‌متر) را در سراسر اندام‌های بدن توصیف می‌کند. غیرمعمول نیست که برخی از افراد بیش از یک نوع سل فعال داشته باشند.
علت بیماری سل
علت بیماری سل عفونت بافت‌های انسان توسط باکتری مایکوباکتریوم توبرکلوزیس است. این باکتری رشد کرده و می‌تواند در سلول‌های بدن (باکتری انگلی داخل سلولی) نیز گسترش یابد. دیواره سلولی منحصر به فرد آن به محافظت از بدن کمک می‌کند و به مایکوباکتری‌ها توانایی حفظ برخی از رنگ‌ها مانند فوکسین (یک رنگ قرمز) بعد از شستشوی اسیدی را می‌دهد. (به ندرت در سایر جنس‌های باکتریایی، قارچی یا انگلی اتفاق می‌افتد).
مایكوباكتریایی كه توسط سیستم دفاعی بدن از بین می‌رود، از طریق خون یا مسیرهای لنفاوی به بیشتر اندام‌ها دیگر مانند ریه‌ها، كلیه‌ها و استخوان‌ها منتقل می‌شود. ضایعات معمولی سل، به اصطلاح گرانولوم، معمولاً از یک نکروز مرکزی تشکیل می‌شوند، سپس یک ناحیه با ماکروفاژها، سلول‌های غول پیکر لانگرهانس و لنفوسیت‌هایی که توسط ماکروفاژهای نابالغ، سلول‌های پلاسما و لنفوسیت‌های بیشتر احاطه می‌شوند.
این گرانولوم‌ها حاوی مایکوباکتریا هستند. در عفونت‌های نهفته، کپسول فیبری معمولاً گرانولوم‌ها را احاطه می‌کند و در بعضی از افراد گرانولوم‌ها آهکی می‌شوند، اما اگر سیستم دفاعی ایمنی در ابتدا یا بعداً از کار بیافتد (دوباره فعال شود)، باکتری‌ها همچنان گسترش می‌یابند و عملکرد اعضای بدن را مختل می‌کنند.
عوامل خطر بیماری سل
گرچه سل به راحتی شیوع نمی‌یابد، اما معمولاً بین افرادی که با هم از نزدیک در تماس هستند (با هم کار می‌کنند یا با هم زندگی می‌کنند) شیوع می‌یابد.
عوامل خطر زیادی برای ابتلا به سل وجود دارند. گروه‌های خاصی از افراد مانند افرادی كه در بيمارستان‌ها و ساير مناطقی كه افراد آلوده به سل در آنجا زندگی می‌كنند (زندان‌ها، خانه‌های سالمندان، خانه‌های گروهی برای بيماران اچ آي وی، پناهگاه‌های بی‌خانمان‌ها) در معرض خطر زيادی هستند. سایر افراد در معرض خطر شامل موارد زیر هستند:
- بازدیدکنندگان و مهاجران از مناطقی که معروف به شیوع سل هستند.
- کودکان و سالخوردگان با سیستم ایمنی ضعیف (به ویژه آن‌هایی که تست پوستی سل مثبتی دارند)
- بیماران مبتلا به عفونت HIV
- سوء مصرف کنندگان مواد مخدر
- بیماران سرطانی سر و گردن
- بیماران پیوندی
- دیابتی‌ها
- بیماران کلیوی
- افرادی که تحت درمان سرکوب سیستم ایمنی هستند.
- سیلیکوز
نشانه‌ها و علائم بیماری سل
اگرچه سل به دو نوع تقسیم می‌شود اما سل ریوی حدود 85 درصد موارد را تشکیل می‌دهد. در نتیجه، علائم و نشانه‌های سل ریوی ممکن است حتی قبل از تشخیص انواع دیگر آن وجود داشته باشند. علائم بالینی کلاسیک و علائم سل ریوی ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- تب
- عرق شبانه
- سرفه (اغلب مزمن)
- هموپتیزی (خلط خونی)
- کاهش یا از دست دادن اشتها
- کاهش وزن یا کاهش عضله (غیر عمدی)
- خستگی یا بی حالی
- درد قفسه سینه (درد هنگام تنفس)
- تنگی نفس
- تورم غدد لنفاوی
- پنومونیت (ممکن است تنها علامت در افراد مسن باشد)
انواع دیگر سل به آرامی در ریه‌ها ایجاد می‌شوند و اغلب علائمی دارند که غیراختصاصی هستند. موارد زیر شامل علائم و نشانه‌های انواع اضافی سل هستند:
- سل استخوان و مفصل (بیماری پوت نیز نامیده می‌شود): درد ستون فقرات، سفتی کمر و فلجی
- مننژیت سل: سردرد (از نظر طول متغیر اما مداوم)، تغییرات ذهنی و کما
- آرتروز سل: معمولاً درد در یک مفصل (شایع‌ترین مفصل ران و زانو)
- سل دستگاه ادراری تناسلی: سوزش ادرار، درد پهلو، افزایش فراوانی و توده‌ها (گرانولوم)
- سل دستگاه گوارش: مشکل در بلع، زخم‌های غیر التیام بخش، درد شکم، سوء جذب و اسهال (ممکن است خونین باشد)
- سل میلیاری: بسیاری از گره‌های کوچک گسترده در اندام‌هایی که به بذر ارزن شباهت دارند.
- سل خارج ریه و پلور: آمپيما و پلاسماي پلور
- سل مقاوم به چند دارو (MDR TB): بیماران آلوده به باکتری سل که به داروهای متعدد مقاوم هستند.
- سل فوق مقاوم به دارو (XDR TB): بیماران آلوده به باکتری سل که در برابر برخی از موثرترین داروهای ضد سل مقاوم هستند. XDR مخفف مقاومت گسترده در برابر دارو است.
- سل پنیری یا کلسیمی شدن: بافت نکروتیک (مرده و در حال مرگ) که به ارگانیسم‌های سل آلوده است و ظاهری نرم، خشک و پنیری دارد.
- مرحله پایانی سل: بیماران ممکن است قبل از مرگ دچار تب، سرفه مداوم، تنگی نفس، کاهش وزن، تغییرات ذهنی و خون در خلط شوند.
عوارض بیماری سل
برخی از عوارض جانبی درمان سل شامل موارد زیر هستند:
- از دست دادن اشتها
- حالت تهوع یا استفراغ
- زردی
- پارستزی
- تشکیل کبودی
- خونریزی
- تغییرات بینایی
در صورت بروز هرگونه عارضه جانبی، از بیماران خواسته می‌شود تا به پزشک مراجعه کنند. در برخی از بیماران، تخریب ریه ممکن است شدید باشد و تنها درمان باقی مانده برداشتن جراحی از بافت ریه بیمار است.
داروها برای درمان سل مورد نیاز هستند. داروهای خانگی سل را درمان نمی‌کنند، اما در بهترین حالت ممکن است به کاهش علائم کمک کنند. درمان‌های خانگی ممکن است شامل خوردن، شیر، آناناس، انگور فرنگی هندی، موز و بسیاری دیگر باشند. بیماران باید قبل از استفاده، این روش‌های درمانی را با پزشک خود در میان بگذارند.
تشخیص بیماری سل
اگر فکر می‌کند به بیماری سل مبتلا هستید، ممکن است پزشک شما را برای آزمایش و درمان به یک متخصص سل معرفی کند.
تشخیص سل فعال
تشخیص سل فعال ممکن است دشوار باشد و معمولاً به چندین آزمایش نیاز خواهید داشت. مهمترین و اولین آزمایشات، اشعه ایکس قفسه سینه و بررسی نمونه‌هایی از بلغم است. همچنین ممکن است پزشک بخواهد تست IGRA داشته باشید.
اگر در قسمت دیگری از بدن سل فعال داشته باشید، معمولاً نمونه کوچکی از قسمت آسیب دیده گرفته می‌شود. به عنوان مثال، اگر غده‌های لنفاوی گردن بزرگ شده باشند، پزشک با استفاده از یک سوزن کوچک نمونه‌ای را می‌گیرد که اغلب توسط دستگاه سونوگرافی هدایت می‌شود. همچنین با اشعه ایکس قفسه سینه، خواهید دید که آیا در ریه‌های خود سل دارید یا خیر.
تشخیص سل پنهان
برخی شرایط وجود دارند که ممکن است نیاز به آزمایش برای بررسی سل نهفته یا فعال داشته باشند. به عنوان مثال، اگر با شخصی که در ریه‌های وی سل دارد در تماس بوده‌اید یا اگر اخیراً مدتی را در کشوری گذرانده‌اید که سطح سل در آن بالا بوده است، در ای صورت نیاز به آزمایش بیشتر برای بررسی وضعیت خود خواهید داشت.
در این موارد، باید اطلاعات و مشاوره در مورد نیاز به آزمایش به فرد داده شود. هنگام ثبت نام به عنوان یک بیمار، ممکن است متخصص مراقبت‌های بهداشتی فرد را آزمایش کند. آزمایشات عبارتند از:
- یک تست پوستی ساده به نام تست پوستی توبرکلوزیس (تست مانتو یا PPD)
- یک آزمایش خون به نام سنجش انتشار اینترفرون گاما (IGRA)، در صورتی که سیستم ایمنی بدن در معرض باکتری سل قرار گرفته باشد، انجام می‌شود.
- اشعه ایکس قفسه سینه
درمان بیماری سل
درمان سل به نوع عفونت آن و حساسیت دارویی مایکوباکتریوم بستگی دارد. برای سل نهفته، سه داروی ضد سل در چهار برنامه توصیه شده مختلف استفاده می‌شوند. این داروها عبارتند از ایزونیازید، ریفامپین و ریفاپنتین که در چهار برنامه پیشنهادی CDC که در زیر ارائه شده است به بیمار تجویز می‌شود:
| حداقل دوز | وقفه | طول مصرف | داروها |
| 270
76 |
روزانه
هفته‌ای دوبار |
9 ماه | ایزونیازید |
| 180
52 |
روزانه
هفته‌ای دوبار |
6 ماه | ایزونیازید |
| 12 | یکبار در هفته | 3 ماه | ایزونیازید و ریفاپنتین |
| 120 | روزانه | 4 ماه | ریفامپین |
قبل از شروع هرگونه درمان، آخرین دستورالعمل‌های درمانی باید مورد بازنگری و ارتباط با شرایط خاص بیمار قرار گیرند.
درمان سل مقاوم در برابر دارو یا مقاوم به آنتی بیوتیک ممکن است دشوار باشد. این بیماران ممکن است به داروهای خط دوم نیاز داشته باشند. CDC به بیماران مبتلا به این عفونت‌ها توصیه می‌کند که به متخصصان بیماری‌های عفونی مراجعه کنند. به این دلیل که روش‌های مختلفی وجود دارند که شامل سایر داروهای ضد سل و برنامه‌های درمانی متغیر هستند که می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند.
پیشگیری از بیماری سل
قبل از ابتلا به بیماری معمولاً باید مدت طولانی با فردی که سل فعال دارد تماس داشته باشید. مهمترین اقدام برای جلوگیری از انتقال سل در بیمارستان، داشتن تهویه مناسب و تجهیزات محافظتی شخصی (ماسک تنفسی) مناسب است.
بعضی از کشورها از واکسن سل به نام کالمِت گِرین باسیلوس (BCG) استفاده می‌کنند. نشان داده شده است که این واکسن در کودکان بهتر از بزرگسالان عمل می‌کند. همچنین ممکن است آزمایش‌های پوستی سل از دقت کمتری برخوردار باشند.
چرا سل در بارداری بسیار خطرناک است؟
وقتی مادری سل دارد، نه تنها برای او بلکه برای کودکش نیز خطرناک است. زنان آلوده به سل دو برابر نوزاد نارس یا کم وزن دارند و کودک می‌تواند با سل مادرزادی متولد شود. سل مقاوم به چند دارو در برابر دو داروی قوی که برای درمان بیماری سل استفاده می‌شود مقاوم است و خطر ابتلا به زنان باردار را بیشتر می‌کند.
برای زنان مبتلا به سل مقاوم به چند دارو، فقدان دستورالعمل‌های درمانی مشهود وجود دارند که منجر بهتعویق انداختن درمان تا بعد از بارداری می‌شوند. خاتمه دادن به بارداری و شروع درمان فوری یا ادامه درمان بدون دانستن همه تأثیرات آن، مواردی هستند که برای زنان باردار اتفاق می‌افتند. تشخیص سریع، دقیق و درمان به موقع این بیماری، می‌تواند زنان و فرزندان آن‌ها را نجات دهد.
چشم انداز بیماران مبتلا به سل
با توجه به این که فرد همه داروها را طبق دستورالعمل مصرف کرده است و به مراقبت‌های پزشکی مناسب دسترسی دارد، درمان سل می‌تواند موفقیت آمیز باشد. اگر فرد آلوده به بیماری‌های دیگری نیز مبتلا شود، درمان سل فعال سخت‌تر خواهد بود. به عنوان مثال، اچ آی وی بر سیستم ایمنی بدن تأثیر می‌گذارد و توانایی بدن در مبارزه با سل و سایر عفونت‌ها را ضعیف می‌کند.
سایر عفونت‌ها، بیماری‌ها و شرایط سلامتی می‌توانند عفونت سل و همچنین دسترسی ناکافی به مراقبت‌های پزشکی را پیچیده کنند. به طور کلی، تشخیص و درمان به موقع، از جمله دوره کامل آنتی بیوتیک‌ها، بهترین فرصت را برای درمان این بیماری فراهم می‌کند.
منابع:
