بیماری سالک چیست؟

سالک، نوعی بیماری با عامل انگلی است. این بیماری در مناطق گرمسیری، نیمه گرمسیری و جنوب اروپا یافت می‌شود. بیماری سالک، به وسیله‌ی انگل پروتوزوآ، از بیش از 20 گونه لیشمانیا ایجاد می‌شود. بیش از 90 گونه پشه‌ی خاکی برای انتقال انگل‌های لیشمانیا شناخته شده است. انواع مختلفی از این بیماری، در افراد وجود دارد.

مناطق درگیر بیماری سالک در جهان

اپیدمی‌های مهلکی از این بیماری، در مناطقی از آسیا، آفریقای شرقی و آمریکای جنوبی رخ داده است. مناطق درگیر این بیماری، اغلب دارای اقتصاد بی‌ثبات هستند. این کشورها به طور معمول منابع محدودی برای درمان این بیماری دارند.

در ایران، سالانه بین ۱۵۰۰۰ تا ۲۵۰۰۰ مورد از این بیماری ثبت می‌شود. در ۱۹ استان کشور، از جمله خراسان، کرمان و اصفهان، وجود این بیماری گزارش شده است.

سازمان پزشکان بدون مرز، بیماری سالک را یکی از خطرناکترین بیماریهای گرمسیری می‌دانند که فراموش شده است. این سازمان همچنین اظهار داشته که این بیماری بعد از مالاریا در علل مرگ با بیماری انگلی، در رده‌ی دوم قرار دارد.

 

انواع بیماری سالک چیست؟

3 فرم اصلی از این بیماری وجود دارد:

سالک احشایی (VL):

به آن کالا-آزار نیز گفته می‌شود. این نوع از بیماری، در صورت عدم درمان در بیش از 95٪ موارد کشنده است. معمولاً دو تا هشت ماه پس از نیش پشه‌ی خاکی رخ می‌دهد. این بیماری با حملات نامنظم تب، کاهش وزن، بزرگ شدن طحال و کبد و کم‌خونی مشخص می‌شود. همچنین از طریق آسیب رساندن به این اندام‌ها، بر روی مغز استخوان و همچنین سیستم ایمنی بدن شما تأثیر می‌گذارد. بیشتر موارد این بیماری در برزیل، آفریقای شرقی و هند اتفاق می‌افتد. تخمین زده می شود سالانه 50 تا 90 هزار مورد جدید VL در سراسر جهان رخ دهد. از این تعداد فقط بین 25 تا 45 درصد به WHO گزارش شده است. این بیماری یکی از مهمترین بیماریهای انگلی با شیوع و پتانسیل مرگ و میر است. در سال 2018 ، بیش از 95 درصد موارد جدید گزارش شده به WHO در 10 کشور رخ داده است: برزیل، چین، اتیوپی، هند، عراق، کنیا، نپال، سومالی، سودان جنوبی و سودان.

سالک پوستی (CL):

این نوع رایج‌ترین شکل سالک است. سالک پوستی، باعث ایجاد ضایعات پوستی، به طور عمده زخم، در قسمت‌های در معرض دید بدن می‌شود. این زخم‌ها عمدتا مادام العمر هستند و حتی پس از بهبودی اثراتشان باقی می‌ماند. حدود 95٪ موارد CL در قاره آمریکا، حوزه مدیترانه، خاورمیانه و آسیای میانه رخ می‌دهد. در سال 2018 بیش از 85 درصد موارد جدید CL در 10 کشور افغانستان، الجزایر، بولیوی، برزیل، کلمبیا، ایران، عراق، پاکستان، سوریه و تونس رخ داده است. تخمین زده می شود که سالانه بین ششصد هزار تا 1 میلیون مورد جدید سالک پوستی در سراسر جهان اتفاق می‌افتد.

لیشمانیوز موکوس یا سالک مخاط جلدی:

نوع نادر این بیماری ، لیشمانیوز مخاط جلدی ناشی از فرم جلدی انگلی است و می‌تواند چندین ماه پس از بهبود زخم‌های پوستی رخ دهد.

با این نوع بیماری سالک، انگل‌ها به بینی، گلو و دهان شما گسترش می‌یابند. این موضوع می‌تواند منجر به تخریب جزئی یا کامل غشاهای مخاطی در آن نواحی شود.

اگرچه این نوع سالک به طور معمول زیرمجموعه سالک پوستی قلمداد می‌شود، اما جدی‌تر است. این نوع سالک، به خودی خود بهبود نمی‌یابد و همیشه نیاز به درمان دارد.

بیش از 90٪ موارد لیشمانیوز مخاط جلدی در بولیوی، برزیل، اتیوپی و پرو اتفاق می‌افتد.

لیشمانیوز پوستی پس از کالاآزار (PKDL) چیست؟

لیشمانیوز پوستی پس از کالاازار معمولاً دنباله‌ای از سالک احشایی است که به صورت بثورات ماکولا، پاپولار یا ندولار ظاهر می‌شود. معمولاً در صور ، بازوها ، تنه و سایر قسمت‌های بدن ظاهر می‌شود. این بیماری عمدتا در آفریقای شرقی و شبه قاره‌ی هند اتفاق می‌افتد، جایی که گزارش می شود 5-10 درصد از بیماران مبتلا به کالازار به این بیماری مبتلا می‌شوند. معمولاً 6 ماه تا 1 سال یا بیشتر، پس از زمان آشکار شدن کالازار ظاهر می‌شود. گاهی نیز ممکن است زودتر اتفاق بیفتد. افراد مبتلا به PKDL منبع بالقوه عفونت لیشمانیا محسوب می‌شوند.

 

چه عواملی باعث بروز سالک می شوند؟

بیماری سالک به دلیل وجود انگل‌های تک یاخته‌ای از گونه لیشمانیا است. از گزش پشه‌ی آلوده، انسان به سالک مبتلا می‌شود. انگل در داخل بدن پشه‌ی ماده‌ی خاک‌ زندگی و تکثیر می یابد. این حشره در محیط‌های مرطوب در ماه‌های گرم و شب، از غروب تا طلوع بیشتر فعال است. حیوانات اهلی مانند سگ‌ها می توانند مخزن انگل لیشمانیوز باشند. انتقال ممکن است از این حیوانات به پشه و سپس به انسان نیز انتقال یابد.

انتقال از فردی به فرد دیگر نیز، از طریق انتقال خون یا سوزن مشترک نیز رخ خواهد داد. در بعضی از نقاط جهان، انتقال از انسان به پشه و از پشه به انسان نیز ممکن است رخ دهد.

 

چه کسانی در معرض خطر ابتلا به سالک هستند؟

افراد بسته به جغرافیای محل زندگی خود، ممکن است به این بیماری مبتلا شوند. این بیماری به جز استرالیا و قطب جنوب، در تمام نقاط جهان دیده شده است. اما افرادی که در آسیای میانه، قاره‌ی آمریکا و حوزه‌ی مدیترانه بیشتر رخ می‌دهد.

اگر در مناطق گرمسیری یا نیمه گرمسیری این کشورها و مناطق زندگی می‌کنید یا به آنها سفر می‌کنید، بیشتر در معرض خطر ابتلا به این بیماری هستید. عوامل محیطی و اقلیمی به شدت در شیوع بیماری تأثیر می‌گذارد.

تاثیر شرایط اقتصادی اجتماعی

طبق گفته‌ی سازمان بهداشت جهانی، فقر یک عامل تعیین کننده در شیوع این بیماری است. علاوه بر این، سالک غالباً در مناطقی اتفاق می‌افتد که شرایط زیر در آن‌ها شایع است:

• سوء تغذیه
• قحطی
• کمبود منابع مالی
• مهاجرت زیاد مردم ناشی از شهرنشینی، شرایط اضطراری، جنگ، تغییرات محیطی و تغییرات آب و هوایی

تاثیر سایر عفونت‌ها بر سالک

افرادی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند در معرض خطر ابتلای بیشتری قرار دارند.

HIV می‌تواند در انتقال سالک تأثیر بگذارد و خطر ابتلا به سالک احشایی را افزایش دهد. اچ آی وی و سالک بر سلولهای مشابه سیستم ایمنی بدن تأثیر می‌گذارد.

افراد آلوده به HIV نیز اغلب به سالک مبتلا می‌شوند. در مناطقی از اتیوپی تخمین زده می‌شود که 35 درصد مبتلایان به سالک HIV نیز داشته باشد.

 

علائم سالک چیست؟

افراد می‌توانند برخی از گونه‌های لیشمانیا را برای مدت طولانی بدون علائم حمل کنند. علائم به نوع بیماری نیز بستگی دارد.

علائم سالک پوستی:

علامت اصلی این بیماری زخم‌های بدون درد در پوست است. علائم پوستی ممکن است چند هفته پس از گزش پشه‌ی آلوده ظاهر شود. با این حال، گاهی اوقات علائم برای ماهها یا سالها ظاهر نمی‌شوند.

علائم بیماری سالک مخاطی:

در افراد مبتلا به فرم مخاطی جلدی، علائم معمولاً یک تا پنج سال پس از ضایعات پوستی ظاهر می‌شوند. این انگل‌ها در درجه اول، در زخم‌های دهان و بینی یا لب‌هایشان هستند.

علائم دیگر ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• آبریزش بینی یا گرفتگی بینی
• خون دماغ شدن
• تنفس دشوار

علائم سالک احشایی:

علائم معمولاً ماهها پس از گزش با این نوع سالک، ظاهر نمی‌شوند. بیشتر موارد دو تا شش ماه پس از وقوع عفونت آشکار می‌شوند. علائم و نشانه‌های رایج عبارتند از:

• کاهش وزن
• ضعف
• تب که هفته‌ها یا ماه‌ها ادامه دارد
• بزرگ شدن طحال
• بزرگ شدن کبد
• کاهش تولید سلولهای خونی
• خون‌ریزی
• سایر عفونت‌ها
• تورم غدد لنفاوی

 

بیماری سالک چگونه تشخیص داده می‌شود؟

اگر در مکانی که در آن سالک شایع است، زندگی می‌کنید یا از آن بازدید کرده‌اید، حتما به پزشک خود اطلاع دهید. در صورتی که شما علائم خاصی داشته باشید، پزشک شما را از نظر وجود انگل آزمایش می‌کند. اگر پس از آزمایش مشخص شد که شما مبتلا به سالک هستید، پزشک از آزمایشات دیگری برای تشخیص نوع سالک استفاده می‌کند.

تشخیص سالک پوستی

پزشک ممکن است با تراشیدن یکی از زخم‌ها، مقدار کمی پوست برای بیوپسی بردارد. آنها معمولا به دنبال DNA یا ماده ژنتیکی انگل می‌گردند. متخصصین می‌توانند از روشهای مختلفی، برای شناسایی گونه‌های انگلی که باعث عفونت می‌شوند، استفاده کنند.

تشخیص سالک احشایی

بسیاری از اوقات، بیماران نیش ناشی از پشه‌ی خاکی را به خاطر نمی‌آورند. این موضوع می‌تواند تشخیص را سخت کند. سابقه‌ی زندگی یا مسافرت به منطقه‌ای که بیماری سالک در آنجا شایع است، می‌تواند مفید باشد. پزشک ابتدا معاینه‌ی بدنی را برای بزرگ شدن طحال یا کبد انجام می‌دهد. سپس ممکن است نمونه‌برداری از مغز استخوان را انجام دهد و یا برای بررسی از یک نمونه خون استفاده کند.

{تصویر۷}

انواع آزمایشات تخصصی دیگر نیز، به تشخیص درست کمک می‌کند. لکه‌های شیمیایی خاص مغز استخوان می‌تواند به شناسایی سلولهای ایمنی آلوده به انگل کمک کند.

 

درمان بیماری سالک چگونه است؟

متخصصین با استفاده از داروهای ضد انگل، مانند آمفوتریسین یا Ambisome، این بیماری را درمان می‌کنند. پزشک براساس نوع سالک، درمان‌های مکملی را نیز توصیه خواهد کرد.

درمان سالک پوستی

زخم‌های پوستی اغلب بدون درمان نیز بهبود می‌یابند. با این حال، درمان می‌تواند باعث سرعت بخشیدن به بهبود زخم‌ها، کاهش زخم و کاهش خطر ابتلا به بیماری بعدی شود. هر نوع زخم پوستی که باعث تغییر شکل بدن شود، برای بهبودی به جراحی پلاستیک نیاز دارد.

درمان سالک مخاطی

این ضایعات به طور طبیعی بهبود نمی‌یابند. این نوع سالک همیشه نیاز به درمان دارد. لیپوزومی آمفوتریسین B و پارومومایسین می توانند بیماری سالک مخاط جلدی را درمان کنند.

درمان سالک احشایی

بیماری احشایی نیز، همیشه نیاز به درمان دارد. چندین دارو برای درمان این نوع سالک، موجود است. داروهایی که معمولاً مورد استفاده قرار می‌گیرند شامل استیبوگلوبونات سدیم (پنتوستام) ، آمفوتریسین B ، پارومومایسین و میلتفوزین است.

 

چگونه از ابتلا به سالک پیشگیری کنیم؟

مهم است که بدانید هیچ واکسن و یا دارویی برای جلوگیری از ابتلا به سالک وجود ندارد. بنابراین در صورتی که قصد سفر به مناطق آلوده را دارید و یا ساکن این مناطق هستید، لازم است تا حد امکان، از دستورات زیر پیروی کنید. این دستورالعمل‌ها برای جلوگیری از گزش پشه‌های خاکی هستند.

• لباسی بپوشید که تا حد ممکن پوست را بپوشاند. شلوار بلند، پیراهن آستین بلند که درون شلوار قرار گرفته و جوراب‌های بلند گزینه‌های مناسبی هستند.
• از مواد ضد گزش حشرات بر روی پوست خود و محل‌های در معرض گزش، علی الخصوص انتهای شلوار و آستین خود استفاده کنید. موثرترین مواد دافع حشرات حاوی DEET هستند.
• محل‌های خواب داخل منزل را با استفاده از حشره‌کش اسپری کنید.
• در طبقات بالاتر یک ساختمان بخوابید. حشرات پرنده‌های ضعیفی هستند.
• بین غروب و طلوع خورشید، از رفتن به فضای باز خودداری کنید. این بازه، زمانی است که پشه‌های خاکی بیشترین فعالیت را دارند.
• در صورت امکان از تهویه‌ی مطبوع در فضای بسته استفاده کنید. استفاده از پنکه نیز ممکن است پرواز را برای حشرات دشوارتر کند.
• از یک توری بر روی تشک خود استفاده کنید. پشه‌های خاکی، بسیار کوچکتر از پشه‌های دیگر هستند، بنابراین شما به یک توری با بافت بسیار ریز نیاز دارید. در صورت امکان تور را با حشره کش حاوی پیرتروئید اسپری کنید.

• قبل از سفر به مناطق پر خطر، پشه بند مخصوص، حشره‌کش و مواد دفع کننده بخرید.

 

آیا در صورت ابتلا به سالک، امکان ابتلای مجدد وجود دارد؟

در پاسخ باید گفت که بله. امکان ابتلای چند باره به سالک پوستی وجود دارد. بنابراین لازم است که دستورالعمل‌های ذکر شده، همیشه رعایت شوند.

 

منبع: www.cdc.gov