فلج اطفال (Poliomyelitis)، یک بیماری ویروسی حاد و گاه ویران کننده است. انسان تنها میزبان طبیعی این ویروس است. بیماری از طریق دهان وارد بدن می‌شود و در بافت‌های لنفاوی در حلق و روده تکثیر می‌شود. در بیماری فلج اطفال، حدود 50 درصد از بیماران بدون هیچ گونه معلولیتی بهبود می‌یابند، حدود 25 درصد معلولیت خفیف می‌گیرند و مابقی بیماران ناتوانی دائمی شدیدی پیدا می‌کنند. بیشترین بازگشت عملکرد عضلات در شش ماه اول اتفاق می‌افتد، اما بهبود ممکن است تا دو سال ادامه یابد. به هر روی، برای شناخت بیشتر علائم، پیشگیری و درمان این بیماری با مقاله دیگری از رسا همراه باشید.
فهرست مطالب
بیماری فلج اطفال چیست؟
فلج اطفال (پولیومیلیت) یک بیماری عفونی است که توسط پلیوویروس ایجاد می‌شود. این بیماری از طریق تماس با فرد آلوده و اغلب از طریق دهانی منتقل می‌شود. ویروس از طریق دهان یا دستگاه تنفسی وارد بدن می‌شود و در گلو و روده تکثیر می‌شود. این ویروس می‌تواند از طریق خون نیز عبور کند و ممکن است وارد سیستم عصبی مرکزی (نخاع و مغز) شود و باعث ضعف عضلات، فلج و در برخی موارد حتی مرگ شود. ویروس از طریق مدفوع از بدن خارج می‌شود.
اصطلاح فلج اطفال به شکل معلولیت این بيماری اطلاق مي شود. گفته می‌شود فقط افراد مبتلا به این عارضه دارای فلج اطفال هستند. فلج اطفال در دو تا 10 درصد موارد برای افرادی که معلولیت دارند کشنده است، زیرا عضلات مورد نیاز برای تنفس نمی‌توانند به طور طبیعی کار کنند.
سندرم پس از فلج اطفال، می‌تواند از 15 تا 40 سال پس از عفونت اولیه بروز کند. حداکثر 40 درصد بیمارانی که از عارضه فلج اطفال زنده مانده‌اند، ممکن است در آینده به سندرم پس از فلج اطفال مبتلا شوند. آن‌ها ممکن است سال‌ها پس از بیماری اصلی، درد عضلانی، ضعف و حتی معلولیت را تجربه کنند.
تاریخچه بیماری فلج اطفال
تاریخ فلج اطفال حدود 6000 سال قدمت دارد. مومیایی‌های مصری با اندام‌هایی پژمرده و ناقص پیدا شده‌اند که احتمالاً مبتلا به ویروس فلج اطفال بوده‌اند. در سال 1789، اولین تعریف از فلج اطفال ثبت شد و در سال 1834، به عنوان اولین بیماری همه گیر شناخته شد. در سال 1855، دکتر Dhenhenne نشان داد که فلج اطفال سلول‌های عصبی نخاعی را درگیر می‌کند. لندشتاینر و پوپر این ویروس را در سال 1908 کشف کردند.
ریه آهنی در اواخر دهه 1920 برای کمک به برخی از بازماندگان این بیماری که دارای مشکل در تنفس بودند، ایجاد شد. در اواسط دهه 1950، اولین آزمایش در مقیاس بزرگ واکسن که توسط دکتر جوناس سالک تهیه شده بود (واکسن ویروس مرده) به وسیله تزریق انجام شد و در سال 1958، واکسن دکتر آلبرت سابین (ویروس ضعیف شده زنده) به مرحله درآمد. در سال 2000، واكسن فلج اطفال گسترش یافت.
از آنجا که ویروس فلج اطفال فقط در انسان زنده می‌ماند و فقط از طریق تماس با انسان منتقل می‌شوند، سازمان بهداشت جهانی (WHO) در تلاش است تا فلج اطفال را در سراسر جهان ریشه کن کند. این تلاش با کاهش 99 درصدی گسترش عفونت این بیماری در سراسر جهان نسبتاً موفقیت آمیز بوده است. در سال 2014، WHO اعلام کرد که آسیای جنوب شرقی عاری از فلج اطفال است.
با این حال، هنوز هم این ویروس در برخی از کشورها در آفریقا و خاورمیانه، به دلیل مناطقی که واکسن فلج اطفال برای کارگران قابل دسترس نبود، وجود دارد. متأسفانه وقتی جنگ در این مناطق وجود دارد، این ویروس دوباره باز می‌گردد، زیرا تلاش برای پخش واکسن قطع می‌شود. WHO هنوز معتقد است که ریشه کنی فلج اطفال مانند آبله مرغان ممکن است در آینده‌ای نزدیک اتفاق بیفتد!
علت بیماری فلج اطفال
این عارضه در اثر ویروس فلج اطفال ایجاد می‌شود. ویروس از طریق دهان وارد بدن می‌شود. این بیماری از طریق تماس با مدفوع فرد آلوده یا از طریق قرار گرفتن در معرض خلط یا مخاط (در صورت سرفه یا عطسه کردن) سرایت می‌کند. این عارضه همچنین می‌تواند با دست زدن به اشیاء آلوده یا به مدفوع حاوی ویروس و سپس قرار دادن دستان خود در دهان منتقل شود. بهداشت نامناسب که منجر به آلودگی مواد غذایی یا منابع آب با ویروس می‌شود نیز با شیوع فلج اطفال در ارتباط است.
شخصی که به ویروس آلوده است می‌تواند بعد از ظاهر شدن اولین علائم، یک یا دو هفته بیماری‌اش مسری باشد. فرد آلوده می‌تواند ویروس را حمل کرده و دیگران را آلوده کند، حتی اگر به نظر نرسد که بیمار است. اگرچه افراد در هر سنی می‌توانند به فلج اطفال مبتلا شوند، اما کودکان پنج ساله یا جوان‌تر در معرض خطر بیشتری قرار دارند.
عوامل خطر بیماری فلج اطفال
در حال حاضر، سازمان بهداشت جهانی (WHO) تأیید كرده است كه آمریكا، اقیانوس آرام غربی و اروپا عاری از بیماری فلج اطفال هستند. در مناطق دیگر نیز خطر ابتلا به این بیماری کم است، اما افرادی که در مناطق جنگی عاری از هرگونه واکسیناسیونی قرار دارند، در معرض خطر ابتلا به این عارضه هستند (به عنوان مثال افغانستان و سوریه). بزرگ‌ترین عامل خطر ابتلا به این بیماری، عدم «واکسیناسیون» است.
همچنین افراد مبتلا به نقص ایمنی (HIV)، بیماران سرطانی، بیماران شیمی درمانی شده، مراقبان بیماران مبتلا به فلج اطفال و پرسنل آزمایشگاه که با ویروس‌های زنده فلج اطفال سر و کار دارند، در معرض خطر بیشتر ابتلا به این عارضه هستند.
فلج اطفال مانند آبله فقط انسان را آلوده می‌کند. این بیماری از طریق تماس شخص به فرد گسترش می‌یابد. ویروس در گلو و روده‌ها زندگی می‌کند و از طریق تماس با مدفوع یا به وسیله ذراتی که در عطسه یا سرفه پخش می‌شود، گسترش می‌یابد. همچنین می‌تواند توسط شخصی آلوده که با لمس کردن یا مزه کردن، مواد غذایی یا مایعات را آلوده می‌کند هم پخش شود. متأسفانه، فرد می‌تواند عفونی باشد و ویروس را حتی قبل از بروز هرگونه علائم منتقل کند.
نشانه‌ها و علائم بیماری فلج اطفال
بیشتر افرادی (حدود 72 درصد) که به بیماری فلج اطفال مبتلا شده‌اند، علائم ظاهری از خود نشان نمی‌دهند. 25 درصد دیگر از افراد آلوده، علائمی شبیه به آنفولانزا را تجربه می‌کنند که شامل موارد زیر هستند:
- تب
- سردرد
- حالت تهوع
- خستگی
- گلو درد
- درد در بازوها و پاها
- سفت شدن گردن
این علائم معمولاً دو تا پنج روز به طول می‌انجامند و سپس از بین می‌روند. با این حال، تعداد کمتری از افراد علائم شدیدتری را تجربه می‌کنند که علت آن درگیری نخاع و مغز است. این علائم شامل موارد زیر هستند:
- پاراستزی (گز گز): احساس سوزن سوزن شدن در پاها یا بازوها
- مننژیت: عفونت پوشش اطراف مغز و نخاع
- فلج: عدم توانایی حرکت عضلات پاها، بازوها و یا عضلات تنفسی
برخی از افراد ممکن است دچار بثوراتی پوستی شوند که شبیه به نوعی از ضایعات پوستی ناشی از سرخک است. این علائم در حدود 10 تا20 روز به طول می‌انجامد و سپس به طور کامل برطرف می‌شوند و به این ترتیب به آن بیماری «فلج اطفال غیرمعلولیت» گفته می‌شود. در بعضی از افراد، علائم این بیماری ممکن است خیلی سریع (طی چند ساعت پس از بروز عفونت) ایجاد شوند.
بعضی اوقات معلولیت فقط در یک طرف بدن صورت می‌گیرد. سندرم پس از فلج اطفال، علائمی را در بیماران حدود 30 تا 40 ساله ایجاد می‌کند که علت آن مشخص نیست! علائم این بیماری شامل موارد زیر هستند:
- درد عضلانی
- درد مفاصل
- تغییرات ستون فقرات مانند اسکولیوز، اسپوندیلوزیس یا ریشه عصب ثانویه و فشرده سازی عصب محیطی
- ضعف عضلانی پیشرونده (هر عضله از جمله عضلات چشم)، خستگی عمومی و عدم تحمل سرما
حدود یک در 200 نفری که به بیماری فلج اطفال مبتلا می‌شوند، معلولیت را تجربه می‌کنند که ممکن است منجر به آسیب دائمی یا حتی مرگ آن‌ها شود.
عوارض بیماری فلج اطفال
افراد دارای علائم فلج اطفال شدید عوارضی را تجربه می‌کنند که بر روی قلب، ریه‌ها و دستگاه ادراری آن‌ها تأثیر می‌گذارند که شامل موارد زیر هستند:
- التهاب عضله قلب (میوکاردیت)
- فشار خون بالا
- مایعات در ریه‌ها (ادم ریوی)
- ذات الریه
- عفونت ادراری (UTI)
میزان مرگ و میر این بیماری در کودکان حدود دو تا پنج درصد و در بزرگسالان 15 تا 30 درصد است.
تشخیص بیماری فلج اطفال
پزشک در مورد علائم و سابقه پزشکی بیمار سؤال خواهد کرد، از جمله اینکه آیا وی اخیراً به مناطقی سفر کرده است که موارد فلج اطفال در آنجا گزارش شده است. پزشک معاینه فیزیکی را انجام می‌دهد.
علائم فلج اطفال ممکن است به سایر بیماری‌های ویروسی شباهت داشته باشد، بنابراین آزمایشات لازم برای رد سایر دلایل لازم است. اگر پزشک مشکوک به ویروس باشد، نمونه‌های مدفوع و مخاط گلو برای آزمایش جمع‌آوری می‌شود. دو نمونه مدفوع و دو مخاط گلو باید طی 24 ساعت جمع آوری شوند.
نمونه‌ها باید هر چه سریع تر بعد از شروع بیماری، ترجیحا ظرف 14 روز به دست آیند. نمونه خون نیز ممکن است برای تجزیه و تحلیل مورد نیاز باشد. برای جمع آوری مایع مغزی نخاعی، ممکن است سوراخی در کمر ایجاد شود تا بتوان شواهدی را مبتنی بر عفونت ویروس فلج اطفال جمع آوری کرد.
درمان بیماری فلج اطفال
درمانی وجود ندارد که بتوان این بیماری را به طور کامل بهبود بخشید. تشخیص زودهنگام و درمان‌های حمایتی مانند استراحت در رختخواب، کنترل درد، تغذیه مناسب و فیزیوتراپی برای جلوگیری از بروز ناهنجاری‌ها در طی زمان می‌تواند به کاهش علائم طولانی مدت به دلیل از دست دادن عضلات کمک کنند.
متأسفانه ممکن است برخی از بیماران به مراقبت و توجه گسترده‌ای نیاز داشته باشند. به عنوان مثال، برخی از آن‌ها در صورت مشکل در بلع، به کمک در تنفس و رژیم‌های غذایی خاصی احتیاج دارند، در حالی که سایر بیماران ممکن است به اسپلینت و یا بریس پاها احتیاج داشته باشند تا از درد اندام، اسپاسم عضلات و ناهنجاری اندام جلوگیری شود. برخی از علائم ممکن است با گذشت زمان اتفاق بیفتد، اما بهبود به راحتی قابل پیش بینی نیست.
ممکن است اقدامات کمکی برای کاهش برخی از علائم انجام شود و به بدن فرصت بهبودی را بدهد. برای کاهش درد و تب، ممکن است از داروهای مسکن مانند ایبوپروفن استفاده شود. مایعات و استراحت در تختخواب برای افرادی که علائم خفیفی مانند آنفولانزا دارند، مفید است. برای تحریک عضلات و افزایش تحرک برای معلولین می‌توان از فیزیوتراپی استفاده کرد. برای بیمارانی که در تنفس مشکل دارند، ممکن است یک دستگاه تهویه مکانیکی لازم باشد.
پیشگیری از بیماری فلج اطفال
به دلیل استفاده از واکسن‌های مؤثر، ویروس فلج اطفال از سال 1979 ریشه کن شده است. با این حال، فلج اطفال در برخی از نقاط جهان همچنان یک مشکل حاد است. واکسن فلج اطفال در محافظت از کودکان در برابر معلولیت، بسیار مؤثر است. 99 تعداد از 100 کودکی که به طور کامل واکسینه می‌شوند، به این بیماری مبتلا نمی‌شوند.
دو نوع واکسن فلج اطفال وجود دارد که هم اکنون در دسترس هستند، واکسن ضد ویروس فلج اطفال غیرفعال (IPV) و نوع دیگر، واکسن ضد ویروس فلج اطفال خوراکی (OPV).
IPV به صورت تزریق در بازو یا پا انجام می‌شود. بعضی اوقات به همراه واکسن‌های دیگری نیز تجویز می‌شود. طبق برنامه واکسیناسیون زیر، کودکان باید چهار دوز واکسن فلج اطفال را دریافت کنند:
- دوز اول: دو ماهگی
- دوز دوم: چهار ماه
- دوز سوم: شش تا 18 ماه
- دوز تقویت کننده: چهار تا شش سال
کودکانی که به سایر مناطق جهان سفر می‌کنند، باید قبل از سفر کاملاً واکسینه شوند. این ممکن است به یک برنامه زمانبندی واکسیناسیون سریع نیاز داشته باشد، بنابراین تمام تزریقات آن‌ها قبل از سفر به مکان‌های پرخطر انجام می‌شود.
ممکن است برخی از بزرگسالان در دوران کودکی خود، کاملاً در برابر فلج اطفال واکسینه نشده باشند. در این موارد توصیه می‌شود که سه دوز واکسن فلج اطفال غیرفعال (IPV) دریافت کنند. دوز اول ممکن است در هر زمان و پس از آن با دوز دوم یک تا دو ماه بعد انجام شود. دوز نهایی باید طی شش تا 12 ماه پس از دوز دوم تجویز شود.
بزرگسالانی که قبلاً یک یا دو دوز واکسن دریافت کرده‌اند، باید دوزهای باقی مانده را نیز دریافت کنند. بزرگسالانی که بیشتر در معرض خطر ابتلا به این بیماری قرار دارند، عبارتند از:
- سفر به مناطقی که شیوع فلج اطفال هنوز هم وجود دارد.
- در آزمایشگاه‌هایی کار می‌کنند که ممکن است با ویروس فلج اطفال سرو کار داشته باشند.
- با بیمارانی که ممکن است مبتلا به فلج اطفال باشند یا افرادی که ممکن است در معرض ابتلا به سایر افراد آلوده به این بیماری قرار گرفته باشند، سر و کار دارند.
چشم انداز بیماری فلج اطفال
از سال 1988، تعداد موارد فلج اطفال در جهان 99 درصد كاهش یافته است. در سال 2018، منابع خبری در سراسر جهان فقط 33 مورد را گزارش کردند. اما در حالی که بسیاری از کشورها عاری از این بیماری هستند، برخی هنوز هم به طور فعال آن را دارند و هرکسی که واکسینه نشده باشد، می‌تواند به آن مبتلا شود. بهترین راه برای خلاص شدن از ابتلا به بیماری فلج اطفال در سراسر جهان، اطمینان از واکسینه شدن افراد است.
منابع:
