آیا می‌دانید با وجود نارسایی‌های تخمدان امکان بارداری وجود دارد؟ بسیاری از بانوان می‌پندارند اگر دچار اختلال های مربوط به تخمدان و رحم باشند دیگر قادر نخواهند بود که صاحب فرزند شوند. در حالی که با پیشرفت علم پزشکی، احتمال بارداری با وجود این مشکلات کاملا وجود دارد. در این پست کیست و انواع تنبلی تخمدان را خواهید شناخت و علائم، علل، راه‌های درمانی آنها و تاثیرشان بر فرایند بارداری بررسی می‌شوند. بنابراین می‌توانید آگاهی لازم را برای تشخیص نشانه‌های اولیه به‌دست آورده و در صورت نیاز به پزشک مراجعه نمایید.
فهرست مطالب
کیست تخمدان چیست؟
بسیاری کیست تخمدان را با تنبلی تخمدان یا تخمدان پلی‌کیستیک (PCO) اشتباه می‌گیرند که در ادامه هر دوی آنها بررسی خواهند شد. در واقع کیست تخمدان زیرشاخه ای از تنبلی تخمدان بوده و برخی انواع کیست تخمدان ممکن است در موارد حاد موجب ایجاد سندروم تخمدان پلی‌کیستیک یا PCOS شود، اما به طور کلی کیست، کیسه‌ای با محتویات مایع، جامد یا ترکیبی است و معمولا کیست‌های مایع طی چند ماه خود به خود از بین می‌روند و برای فرد هیچ درد یا مشکلی ایجاد نمی‌کنند. اما اگر کیست تخمدان بسیار بزرگ باشد تا حدی که مانع رسیدن خون به رحم شود، چرکی یا خونی باشد یا یک کیست پاره شود، ممکن است شرایط خطرناک باشد.
مواردی که ریسک ایجاد کیست تخمدان را بالا می‌برند عبارتند از: مشکلات هورمونی، بارداری، عفونت های لگنی و سابقه در داشتن کیست. اما در کل، راه خاصی برای پیشگیری از ایجاد کیست ها وجود ندارد و به همین دلیل بانوان باید نسبت به تغییراتی در چرخه‌های قاعدگی‌شان رخ می‌دهد دقت کنند و در صورت غیر عادی بودن علایم، به پزشک مراجعه نمایند. مخصوصا اگر این تغییرات بیش از یه چرخه ادامه پیدا کند.
انواع کیست تخمدان
کیست فولیکولی: در تخمدان ها، هر تخمک در دوران تکامل در داخل فولیکول قرار دارد و در اواسط دوره قاعدگی فولیکول پاره شده، تخمک به داخل رحم منتقل و آماده تولید مثل می‌شود. حال اگر فولیکول پاره نشود، تخمک خود را آزاد نکند و به رشد خود ادامه دهد تبدیل به کیست فولیکولی تخمدان می‌شود.
کیست جسم زرد: وقتی که یک فولیکول تخمک خود را آزاد می‌کند، به صورت پیش‌فرض برای باردار شدن تخمک آزاد شده شروع به تولید استروژن و پروژسترون می‌کند. اکنون این فولیکول جسم زرد (corpus luteum) نامیده می‌شود. جسم زرد، در آماده‌کردن پوشش درونی رحم یا همان آندومتر برای لانه‌گزینی تخمک بارور‌شده نقش مهمی دارد. گاهی ممکن است مایعی درون فولیکول انباشته شده و این جسم زرد به یک کیست تبدیل شود.
کیست درموئید: این نوع کیست ممکن است حاوی بافت باشد مثل مو، پوست یا استخوان، چرا که از سلول های بنیادی یا جنینی به وجود می‌آید. این کیست ها به ندرت سرطانی می‌شود اما در صورت بزرگ شدن، باعث جابه‌جا شدن تخمدان و ایجاد مشکل در جریان خون می‌شوند.
کیست آدنوما: این نوع کیست بر سطح تخمدان تشکیل شده و ممکن است حاوی یک مایع یا ماده مخاطی باشد.
کیست اندرومتریوز: اگر سلول‌های دیواره رحم خارج از رحم رشد کنند، ممکن است برخی بافت ها به سطح تخمدان چسبیده و رشد کنند و تشکیل کیست بدهند.
آیا کیست تخمدان نگران کننده است؟
تقریبا همه‌ی بانوانی که در سنین بارداری خود هستند حداقل یک بار دچار کیست تخمدان می‌شوند که البته اگر معمولا پریودهای منظمی دارند، چندان جای نگرانی نیست چرا که مثلا کیست‌های فولیکولی و جسم زرد که در فرایند تخمک گذاری تولید می‌شوند، بسیار شایع بوده و اکثرا خیلی زود و به صورت خود‌به‌خودی از بین می‌روند. سایر انواع کیست‌ها که حاوی بافت جامد هستند و کیست هایی که با ایجاد درد شدید شکم یا لگن، یا تب و استفراغ همراهند، خطرناک‌ترند ولی کم پیش می‌آید که علائم آنها قبل از 40 سالگی خود را نشان دهد. گرچه این نوع کیست ها پس از 40 سالگی نیز احتمال ایجاد شدنشان کم است، اما به راحتی در سونوگرافی و معاینات پزشکی تشخیص داده شده و مراحل درمان کیست تخمدان یا درصورت نیاز جراحی آنها طی خواهد شد.
تنبلی تخمدان، علائم و علل آن
تنبلی تخمدان به اصطلاح عامیانه، یکی از بیماری‌های شایع هورمونی درمیان بانوان در سنین باروری یعنی 15 تا 44 سال است و نام تخصصی آن سندروم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) می‌باشد. سندروم پلی‌کیستیک بر اندام‌های تولید مثل یک زن نظیر تخمدان‌ها، که وظیفه‌ی ترشح هورمون‌هایی مثل استروژن و پروژسترون را بر عهده دارند تاثیر منفی گذاشته، به اصطلاح موجب کم‌کاری تخمدان شده و اجازه‌‌ی تکامل فولیکول‌های تخمدان (تخمک‌های نارس)، تبدیل شدن آنها به تخمک و آزاد شدن آنها را نمی‌دهد؛ در نتیجه در چرخه قاعدگی اختلال ایجاد کرده و باردار شدن را برای این دسته از بانوان دشوار می‌سازد. بدن زنانی که مبتلا به این بیماری هستند، بیش از حد معمول هورمون‌های مردانه (آندروژن) ترشح می‌کند بنابراین ممکن است سایر وجوه سلامت و حتی ظاهر یک زن نیز تحت تاثیر قرارگیرد.
علائم سندروم تخمدان پلی‌کیستیک
پریودهای نامنظم: به علت اختلال در آزاد شدن تخمک‌ها فاصله دوره های قاعدگی کم یا زیاد می‌شود و حتی ممکن است قاعدگی قطع شود. در برخی موارد نیز خونریزی‌های شدید به هنگام پریود اتفاق میفتد.
رشد موهای زائد: بیش از 70 درصد زنان مبتلا در نواحی‌ای مثل صورت، کمر، شکم و سینه شاهد رشد موهای زائد غیر طبیعی هستند.
آکنه: چون این اختلال باعث ترشح بیش از اندازه هورمون های مردانه می‌شود پوست در بخش‌هایی مثل صورت، سینه و بالای کمر چرب‌تر شده و آکنه در این قسمت‌ها ظاهر می‌شود.
اضافه وزن: در حدود 80 درصد از زنانی که تخمدان پلی‌کیستیک دارند، دارای اضافه وزن بوده یا چاق هستند.
ریزش مو: موهای سر، با الگویی همانند مردان به مرور نازک شده و می‌ریزد.
تیرگی پوست: در بخش‌های چروکیده بدن چون کشاله ران، گردن و یا زیر سینه رنگ پوست تیره‌تر می‌شود.
سردرد: تغییرات هورمونی در برخی باعث ایجاد سردرد می‌شود.
علل سندروم تخمدان پلی‌کیستیک
وراثت: این بیماری معمولا خانوادگی است. بنابراین اگر کسی از افراد خانواده شما مبتلا به این بیماری‌ست بهتر است هرچه زودتر برای انجام آزمایش‌های لازم و تشخیص آن به پزشک مراجعه کنید.
بالا بودن انسولین: انسولین هورمونی است که غده پانکراس(لوزالمعده) برای کمک به سلول‌های بدن در جذب قند مواد غذایی تولید می‌کند. وقتی که سلول ها قادر به جذب درست قند نباشند و در برابر آن از خود مقاومت نشان دهند، این هورمون بیش از حد ترشح شده و به دنبال انسولین اضافی میزان ترشح هورمون‌های مردانه افزایش می‌یابد و این خود باعث ایجاد اختلال در اندام‌های تناسلی زن خواهد شد.
چاقی: معمولا آندروژن در زنانی که دچار چاقی هستند بیش از اندازه ترشح می‌شود و این یکی از عوامل اصلی تنبلی تخمدان است.
بهترین درمان برای سندروم تخمدان پلی‌کیستیک
تخمدان‌ها به علت تولید هورمون‌های جنسی در بدن یک زن اندام‌های مهمی به شمار می‌آیند. ترشح این هورمون‌ها و میزان آنها بسیاری از وجوه زندگی فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد. بروز مشکل در این عضو میتواند عوارضی چون سندروم متابولیک و در نتیجه چاقی و بیماری‌های قلبی-عروقی، اختلالات تنفسی در خواب، افسردگی، ناباروری، ضخیم شدن دیواره رحم و سرطان اندومتر را به دنبال بیاورد. بنابراین روش های درمان و کنترل این سندروم بسیار اهمیت می‌یابد.
درمان های پزشکی
کنترل وزن از طریق تغذیه مناسب و ورزش کردن به طور پیوسته باعث پیشگیری از این بیماری تخمدان پلی‌کیستیک می‌شود ولی در صورت بروز اختلال باید از راه‌حل های پزشکی کمک گرفت.
قرص های ضد بارداری: مصرف این قرص‌ها که حاوی ترکیب دارویی استروژن و پروژسترون است، میزان این هورمون‌ها در بدن را تنظیم می‌کند، باعث اصلاح فرایند تخمک‌گذاری، از بین بردن موهای زائد غیرطبیعی و کاهش احتمال ابتلا به سرطان رحم و تخمدان می‌شود.
متفورمین: دارویی برای درمان دیابت تیپ2 است که در اثر تنظیم میزان انسولین برای درمان PCOS نیز کاربرد دارد. برخی تحقیقات نشان می‌دهد که این قرص ها به کاهش وزن از طریق رژیم های غذایی و ورزش کمک کرده و همچنین میزان قند خون و چرخه قاعدگی را متعادل می‌سازد.
کلومیفن: یک نوع داروی باروری است که شانس چند قلو زایی را نیز بالا می‌برد.
عمل جراحی: عمل کوتریزاسیون لاپاروسکوپیک تخمدان که در آن با استفاده از لیزر یا ابزاری دیگر در تخمدان چند سوراخ ایجاد می‌کنند که به بازیابی عملکرد عادی تخمدان و همچنین تحریک تخمک گذاری کمک می‌کند یکی از راه های درمان PCOD است.
درمان های گیاهی و طب سنتی
معمولا امتحان کردن راه‌های درمانی سنتی کم هزینه و بدون عوارض است. برخی گیاهان دارویی و مواد غذایی که مصرف آنها در بهبود بیماری PCO موثر است عبارتند از:
گیاه پنج انگشت: باید حداقل ۳ تا ۴ ماه مصرف شود تا نتایج آن مشخص شود.
نخل اره‌ای: عصاره‌ی نخل اره‌ای خاصیت ضد آندروژنی دارد و میتواند برای درمان تخمدان پلی‌کیستیک مفید باشد.
شیرین بیان: شیرین بیان برای کاهش هورمون تستوسترون و افزایش تخمک گذاری بسیار موثر است. مصرف برخی گیاهان دارویی نظیر پونه و گل صدتومانی به همراه شیرین بیان توصیه می‌شود.
شبدر قرمز: شبدر قرمز مانند هورمون استروژن عمل می کند و در افراد مبتلا به سندروم تخمدان پلی‌کیستیک برای تمیز کردن خون و درمان آکنه استفاده می شود.
رازیانه: بهبود بیماری تخمدان پلی‌کیستیک با رازیانه یکی از درمان های متداول این بیماری است چراکه این گیاه در تولید استروژن تعادل ایجاد می‌کند.
پیاز، توت خشک، روغن ماهی و زغال‌اخته نیز برای تنظیم هورمون های زنانه مفید اند.
تاثیر اختلالات تخمدان در بارداری
به طور کلی اختلال هایی مثل سندروم تخمدان پلی‌کیستیک به علت ایجاد بی‌نظمی در تولید هورمون‌ها و همچنین نارسایی در فرایند تخمک‌گذاری باردار شدن را برای بانوان دشوار می‌سازد و ریسک مشکلاتی چون سقط جنین، افزایش فشار خون و دیابت بارداری، به دنیا آوردن نوزادی با سایز غیرعادی، زایمان زودهنگام و یا اینکه، احتمال بروز این بیماری برای فرزند دختر را تا 50 درصد بالا می‌برد. این اختلال ها ممکن است باعث زایمان سزارین یا دشواری هایی در زایمان طبیعی شود. اما خبر خوب این است که اگر شما مبتلا به سندروم تخمدان پلی‌کیستیک باشید به این معنا نیست که هیچ گاه نمی‌توانید باردار شوید. بسیاری از زنانی که دچار این مشکل بوده‌اند موفق به بارداری شده و کودکانی سالم به دنیا آورده‌اند. در ادامه به راه‌هایی اشاره خواهد شد که در عین اختلالات مربوط به تخمدان می‌توان به باردار شدن کمک کرد.
بارداری با وجود بیماری های تخمدان
تلاش برای قرارگیری در شرایط سلامت کامل برای بارداری همه زنان لازم است و داشتن یک سبک زندگی سالم بسیار به این امر کمک می‌کند. حال کسی که مبتلا به بیماری هایی مثل تنبلی تخمدان است باید بیشتر برای حفظ سلامت خود تلاش کند تا شانس بارداری خود را افزایش دهد. یکی از اولین گام‌هایی که لازم است این دسته از بانوان برای باردار شدن بردارند کاهش وزن و در پیش گرفتن یک رژیم غذایی سالم است. زیرا همانطور که پیش از این گفته شد یکی از عوامل تشدید کننده‌ی کیست های تخمدان و در نتیجه سندروم تخمدان پلی‌کیستیک چاقی و اضافه وزن است. این در حالی است که از دست دادن حدود 5 تا 7 درصد وزن بدن در طی 6 ماه در 75 درصد از زنان مبتلا باعث تصحیح سیکل قاعدگی و بازگشت بدن به حالت نرمال تخمک‌گذاری و درنتیجه ایجاد شرایط لازم برای بارداری شده است.
در صورتی که کنترل وزن کمکی نکرد باید راه‌حلهای پزشکی را تجربه کرد. اگر شما پریودهای نامنظم یا پراکنده داشته باشید، نشانه‌ای از آن است که فرایند تخمک گذاری شما با مشکل روبه‌رو است و در وهله‌ی اول برای باردار شدن نیاز به القای تخمک‌گذاری دارید. این امر از طریق برخی قرص‌ها یا تلقیح داخل رحمی (IUI) ممکن می‌شود.
لقاح داخل رحمی: تلقیح داخل رحمی یا لقاح مصنوعی (AI) یکی از روشهای موثر برای باروری است. زنانی که اختلال باروری دارند و این روش را امتحان می‌کنند در اکثر موارد شانسشان برای باردار شدن دو برابر می‌شود.
در این روش در دوره‌ی تخمک گذاری زن، اسپرم مرد را به طور مستقیم در رحم زن قرار میدهند و این عمل موجب می‌شود تا اسپرم‌های سالم، سریع تر و راحت تر به تخمک رسیده و لقاح بهتر و با شانس بالاتر انجام شود. البته بانوان نیز معمولا پیش از انجام این فرایند قرص‌ها یا داروهایی را مصرف می‌کنند که به تخمک گذاری آنها کمک می‌کند. لازم به ذکر است این روش بیشتر برای وقتی کاربرد دارد که نارسایی در بارداری از سمت مرد بوده و اسپرم ها قدرت لازم برای رسیدن به تخمک را ندارند ولی تاکنون همین روش برای باروری زنان مبتلا به بیماری های تخمدان نیز موثر بوده و شانس آنها برای بارداری را حتی از شانس بارور شدن در حالت عادی، بدون بیماری یا مشکل خاص هم بیشتر کرده است. البته باید توجه داشت که شانس بارداری در هر شرایطی با افزایش سن کاهش می‌یابد.
معمولا زوج هایی که این راه را امتحان می‌کنند شانس بارداری‌شان در هر چرخه قاعدگی از 5 درصد به 20 درصد می‌رسد و حتی شانس چندقلوزایی بالا می‌رود. اگر این راهکار بی‌فایده بود می‌توان لقاح آزمایشگاهی (IVF) را امتحان کرد.
لقاح آزمایشگاهی: این روش از IUI گران‌تر بوده ولی موثرتر است. فرایند IVF به گونه‌ای است که با ترکیبی از دارو و جراحی طی چهار مرحله‌ی تحريك تخمدان (از طریق آمپول‌های عضلانی HMG و HCG)، تخمك گيري (با يكي از دو روش لاپاراسكوپي يا با مشاهدات سونوگرافي از طريق واژينال)، لقاح اسپرم و تخمك و انتقال جنين انجام می‌شود.
تخمک بالغ از زن گرفته می‌شود و با اسپرم مرد در خارج بدن لقاح می‌یابد. و سلول حاصل، در بدن همان زن یا زن دیگری که رحمش شرایط لازم برای رشد جنین را داشته باشد کاشته می‌شود. تقریبا 33 درصد زنانی که این روش را انجام میدهند پس از اولین قاعدگی خود باردار می‌شوند و این آمار تا چرخه‌ی هشتم قاعدگی پس از IVF به 54 تا 77 درصد می‌رسد.
چه کسانی به سرطان تخمدان مبتلا می‌شوند؟
بسیاری از بانوان پس از آگاهی از علائم بیماری‌های مربوط به تخمدان یا به‌هم ریختن نظم قاعدگی‌شان نگران می‌شوند و احتمال ابتلا به سرطان را میدهند. اما پیش از اینکه دچار اضطراب شوید بهتر است دقیقا بدانید که سرطان تخمدان چیست و چه علائمی دارد، سپس در صورت لزوم به پزشک متخصص مراجعه کنید.
سرطان تخمدان چیست؟
یکی از شایع ترین انواع سرطان در میان زنان است که از تخمدان آغاز شده و باعث ایجاد سلول های غیرعادی و سرطانی می‌شود که توانایی حمله یا گسترش به بقیه‌ی قسمت های بدن را دارند. این بیماری ممکن است در ابتدا علائم آشکاری نداشته باشد، اما طبیعتا هرچه پیشرفته تر شود علائم بیشتری نیز از خود نشان می‌دهد. احتمال ابتلا به سرطان تخمدان در سنین بالاتر و در حدود 40 تا 50 سالگی بیشتر است.
عوامل ابتلا به سرطان تخمدان: به طور کلی باید گفت که دلیل سرطان تخمدان مشخص نیست اما عواملی وجود دارد که ممکن است احتمال ابتلا به این بیماری را افزایش دهد مثل وراثت، استرس بیش از اندازه، مصرف غذاهای چرب و چاقی، بلوغ زودرس یا یائسگی دیررس و افزایش تخمک گذاری که طبیعتا احتمال بروز آن در زنانی که هیچ فرزندی نداشته اند بیشتر است.
علائم سرطان تخمدان: مراحل اولیه سرطان تخمدان بدون درد هستند بنابرابن در ابتدا نشانه های خاصی دیده نمی‌شود و به همین علت بسیاری از زنان مبتلا به سرطان تخمدان وقتی آن را تشخیص میدهند که خیلی دیر است و امکان درمان قطعی آن وجود ندارد. اما علائم هرچند ساده این بیماری عبارتند از دردهای شکمی و لگنی، خونریزی و درد هنگام رابطه جنسی، کمردرد، نفخ، یبوست، تکرر ادرار، کاهش وزن شدید، برآمدگی و التهاب شکم، بی‌اشتهایی، سیری زودهنگام، خونریزی پس از یائسگی.
آیا سرطان تخمدان درمان قطعی دارد؟
پیشگیری از سرطان تخمدان در صورت مصرف قرص‌های ضدبارداری در بازه زمانی نسبتا طولانی و به طور پیوسته، داشتن سابقه بارداری، زایمان و شیردهی ممکن است. اما مسئله این است که در این بیماری زمان تشخیص بسیار اهمیت پیدا می‌کند چرا که اگر در مراحل اولیه تشخیص داده شود بیش از 90 درصد احتمال درمان قطعی وجود دارد اما اگر سلول های سرطانی گسترش پیدا کرده باشند و بیماری به مراحل پیشرفته خود رسیده باشد، احتمال درمان به میزان قابل توجهی کاهش یافته و حتی پس از مدتی منجر به مرگ خواهد شد. بنابراین لازم است که بانوان، به خصوص آنهایی که در خانواده خود سابقه سرطان پستان یا تخمدان داشته اند سالانه تحت معاینات پزشکی قرار گیرند تا در صورت بروز بیماری قادر به درمان به موقع آن باشند. اما به‌طور کلی درمان این سرطان از طریق جراحی، شیمی‌درمانی و پرتو درمانی صورت می‌گیرد که متاسفانه در موارد پیشرفته ممکن است موفق به نجات فرد بیمار نشود.
جراحی
امکان برداشتن و خارج کردن اندام هایی که سلول‌های سرطانی در آنها پخش شده‌اند از طریق عمل جراحی وجود دارد. اگر بیماری در مراحل ابتدایی تشخیص داده شود و به جاهای زیادی سرایت نکرده باشد وسعت جراحی کاهش می‌یابد و حتی امکان بارداری با یک تخمدان هنوز وجود خواهد داشت. اما در صورت حمله سلول‌های سرطانی به سایر اندام های تناسلی تمامی این بافت ها از بدن خارج شده و امکان بارداری پس از این عمل به کلی از بین می‌رود.
شیمی درمانی و پرتو درمانی
در شیمی‌درمانی و پرتودرمانی از طریق داروها و استفاده از دستگاههایی با قابلیت تابش اشعه‌هایی مثل اکس و گاما برای از بین بردن و پاکسازی سلول های سرطانی تلاش می‌شود. هرچند در این روش ها ممکن است برخی بافت های سالم نیز تخریب شوند، ولی معمولا سلول‌های سالم و غیر سرطانی قادرند سلامت خود را بازیابند. استفاده از این روش‌ها با عوارض جانبی‌ای چون تهوع و استفراغ، ریزش موها، عوارض پوستی، ایجاد زخم در دهان، خستگی مزمن، اسهال و یبوست همراهند.
اگر با توجه به مطالب بالا متوجه علائم غیرعادی مربوط به تنبلی تخمدان یا کیست های تخمدان شده‌اید می‌توانید سوالات خود را از طریق سامانه رسا از پزشک متخصص بپرسید و در صورت لزوم برای مراجعه به پزشک اقدام نمایید. همچنین نظرات شما در بهبود مطالب مجله پزشکی رسا مفید خواهد بود.
