بیش فعالی یا اختلال نقص توجه (ADHD) چیست؟

همه افراد ممکن است در فعالیت‌های روزمره با مشکل توجه و تمرکز رو به‌ رو شوند. هر فردی در طول زندگی خود با عدم کنترل توجه رو به رو می‌شود. با این حال برای برخی افراد، این مشکلات چنان گسترده و پایدار است که در همه جوانب زندگی او تاثیر می‌گذارد و آن‌ها را مختل می‌کند مانند: خانه، دانشگاه، اجتماع و کار.

اختلال نقص توجه یا بیش فعالی (ADHD) نوعی اختلال رشد عصبی است که 11 درصد از کودکان در سن مدرسه را تحت تأثیر قرار می‌دهد. علائم این اختلال در بیش از سه چهارم موارد تا بزرگسالی ادامه می‌یابد. ADHD با سطوح نامناسب رشد، عدم تحرک و بیش فعالی مشخص می‌شود.

افراد مبتلا به ADHD می‌توانند در زندگی بسیار موفق باشند. با این وجود بدون شناسایی و درمان مناسب، ADHD ممکن است عواقب جدی از جمله عدم موفقیت در مدرسه، استرس خانواده و اختلال در زندگی، افسردگی، مشکلات در روابط، سوء مصرف مواد، بزهکاری، صدمات غیر مترقبه و عدم موفقیت شغلی داشته باشد. شناسایی و درمان به موقع بیماری بسیار مهم است.

ابتدا علم پزشکی در سال 1902 كودكانی را كه از عدم توجه، تحرك زیاد و بیش فعالی برخوردار بودند، مورد ارزیابی قرار داد. از آن زمان به این اختلالات اسامی بی شماری از جمله معلولیت حداقل یا اختلال در مغز، واکنش بیش از حد كودك و اختلال كمبود توجه با یا بدون بیش فعالی داده شده است. با استفاده از پنجمین نسخه (DSM-5) سیستم طبقه بندی تشخیصی و آماری، این اختلال به اختلال کمبود توجه یا بیش فعالی یا ADHD تغییر نام داده است. نام فعلی نشان دهنده اهمیت جنبه بی توجهی این اختلال و همچنین سایر خصوصیات این اختلال مانند بیش فعالی و اختلالات ذهنی است.

 

علائم اختلال نقص توجه

به طور معمول علائم ADHD در اوایل کودکی بروز می‌کند. طبق گفته DSM-5، به منظور تشخیص این بیماری قبل از 12 سالگی، می‌بایست علائم متعددی وجود داشته باشد. بسیاری از والدین فعالیت‌های بیش از حد حرکتی نوزاد نو پای خود را در طی سال‌های کودکی گزارش می‌کنند اما علائم ADHD را به سختی می‌توان از ذوق و انگیزه کودک، بی توجهی و فعالیت طبیعی او تفکیک کرد. جهت تشخیص اختلالات در بچه‌های زیر چهار سال، کودکان باید شش مورد یا بیشتر از علائم این اختلال را نشان دهند. نوجوانان 17 سال و بالاتر و بزرگسالان باید حداقل پنج مورد از علائم موجود را داشته باشند. DSM-5 لیست اختلالات ADHD را غالباً به چند گروه بی توجهی، بیش فعالی ضربان دار و ترکیبی تقسیم بندی می‌کند. علائم مربوط به هرکدام در متن زیر آماده و خلاصه شده است.

ADHD در گروه بی توجهی

• به جزئیات توجه کافی نمی‌شود و باعث اشتباهات و بی‌دقتی می‌گردد.
• در جلب توجه با مشکل مواجه است.
• معمولا به نظر می‌رسد که به صحبت‌ها گوش نمی‌دهد.
• او تلاش می‌کند با استراتژی‌های مشخص، توانایی توجه خود را افزایش دهد.
• در سازمان‌دهی مسائل با مشکل مواجه است.
• از انجام کارهایی که نیاز به تلاش ذهنی و توجه پایدار دارند، خودداری می‌کند یا از آن‌ها لذت نمی‌برد.
• وسایل خود را از دست می‌دهد یا گم می‌کند.
• به راحتی پریشان و عصبی می‌شود.
• فعالیت‌های روزانه را فراموشی می‌کند.

ADHD در گروه بیش فعالی

• هنگام نشستن بر روی صندلی، دست و پای خود را به دفعات تکان می‌دهد. (بی قراری)
• در نشستن مشکل دارد.
• این اختلال در كودكان بيش از حد بالا مي‌رود يا افزایش می‎یابد. در بزرگسالان تحت عنوان بی قراری شدید دیده می‌شود.
• فعالیت‌های آرام و بی سر و صدا با اشکال رو به رو می‌شوند.
• در این شرایط کودک از درون دچار اختلال است. اغلب بزرگسالان احساس می‌کنند از درون توسط یک موتور یا نیروی دیگر هدایت می‌شوند.
• مذاکرات و صحبت‌ها بیش از حد استاندارد است.
• قبل از این‌که سوال شما کامل پرسیده شود، پاسخ می‌دهند.
• در انتظار یا نوبت گرفتن با مشکلات متعددی روبه رو هستند.
• باعث آزار یا ناراحتی دیگران می‌شوند.

ADHD در گروه ترکیبی

فرد معیارهای ارائه شده برای عدم توجه و بیش فعالی ADHD را به صورت ترکیبی از خود نشان می‌دهد.

این علائم ممکن است با گذشت زمان تغییر کند بنابراین کودکان با بزرگتر شدن رفتارهای متفاوتی از خود بروز می‌دهند.

 

اسم‌ها و عناوین گیج کننده برای ADHD

در سال 1994، نام این اختلال به گونه‌ای تغییر یافت که برای بسیاری از افراد گیج کننده بود. از آن زمان به بعد، تمام اشکال اختلال کمبود توجه به طور رسمی “اختلال توجه و بیش فعالی” نامیده می‌شود، صرف نظر از اینکه فرد علائم بیش فعالی دارد یا خیر. حتی اگر این عناوین ثبت شده باشند، بسیاری از متخصصان و افراد غیر متخصص همچنان از هر دو اصطلاح استفاده می‌کنند: ADD و ADHD. برخی از آن‌ها از این اصطلاحات برای تعیین زیرگروه‌های قدیمی استفاده می‌کنند. دیگران از ADD فقط به عنوان روشی کوتاه‌تر برای معرفی و مراجعه به بیماری استفاده می‌کنند.

شدت علائم در اختلال نقص توجه

از آن‌جا که علائم ADHD در هر فرد به درجات مختلف بیماری بستگی دارد، DSM-5 نیازمند متخصصانی است که با تشخیص اختلال ADHD، شدت این اختلال را نیز مشخص نمایند. همچنین دانستن این موضوع که تا چه اندازه این اختلال شدید در طول زندگی فرد قابل تغییر است، بسیار مهم است. پزشکان می‌توانند شدت بیماری را تحت معیارهای DSM-5 با عناوین “خفیف”، “متوسط” یا “شدید” تعیین کنند.

• خفیف: علائم کمی جهت تشخیص این اختلال وجود دارد همچنین علائم آن باعث اختلال جزئی در شرایط اجتماعی، مدرسه یا محل کار می‌شود.
• متوسط: علائم یا اختلال عملکردی بین “خفیف” و “شدید” وجود دارد.
• شدید: بسیاری از علائم فراتر از تعداد مورد نیاز جهت تشخیص وجود دارند. به ویژه علائم و اختلال بسیار شدید است. علائم منجر به اختلال قابل توجه در شرایط اجتماعی، مدرسه یا کار می‌شود.

با افزایش سن افراد، علائم آن‌ها کاهش می‌یابد، تغییر می‌کند و اشکال مختلفی به خود می‌گیرد. در بزرگسالانی که برخی از علائم اختلال کمبود بیش فعالی دوران کودکی را حفظ می‌کنند (اما نه همه آن‌ها)، می‌توان بهبودی جزئی ADHD را تشخیص داد.

ADHD در زندگی روزمره

معمولاً كودكان مبتلا به ADHD با تأخیر در عملکرد مواجه هستند و ممكن است خام‌تر و کوچک‌تر از همسالان خود رفتار كنند. همچنین بسیاری از کودکان مبتلا به ADHD ممکن است با نکلت خفیف زبان، مهارت‌های حرکتی یا پیشرفت اجتماعی مواجه باشند. معمولا این موارد بخشی از ADHD نیستند اما اغلب با هم همبستگی دارند. تحمل ناامیدی در آ‌ها بسیار کم است، در کنترل احساسات خود مشکل دارند و اغلب نوسانات خلقی را تجربه می‌کنند.

کودکان مبتلا به ADHD در معرض خطرات جدی و مشکلات حاد در دوران جوانی و بزرگسالی هستند: مردودیت تحصیلی یا تأخیر در تحصیل و یادگیری، مشکلات رانندگی، ارتباط با همسالان و موقعیت‌های اجتماعی، رفتار جنسی پرخطر و سوء مصرف مواد، جز این موارد است. همچنین در این شرایط ممکن است رفتارهای منفی شدیدتری وجود داشته باشد مانند اختلال بدگمانی یا اختلال رفتاری. دختران نوجوان مبتلا به ADHD بیشتر از پسران مستعد ابتلا به اختلالات خوردن هستند. همان طور که در بالا ذکر شد، ADHD در اکثر موارد (از 50 تا 80 درصد) از کودکی تا بزرگسالی ادامه می‌یابد، اگرچه بیش فعالی ممکن است با گذشت زمان کمتر شود.

نوجوانان مبتلا به ADHD یک چالش ویژه دارند. در طی این سال‌ها، فعالیت‌ها و روابط دانشگاهی و زندگی افزایش می‌یابد. در همین زمان این بچه‌ها با مسائل ابتدایی بزرگسالی از قبیل بروز روابط جنسی، برقراری استقلال، مقابله با فشار و ارتباط نادرست همسالان و چالش‌های رانندگی روبرو هستند.

همچنان بیش از 75 درصد از کودکان مبتلا به ADHD در بزرگسالی علائم قابل توجهی را تجربه می‌کنند. در اوایل بزرگسالی، اختلالات ADHD ممکن است با افسردگی، اختلالات خلقی یا رفتاری و سوء مصرف مواد همراه باشد. معمولاً بزرگسالان مبتلا به ADHD با مشکلات موجود در محل کار و زندگی شخصی و خانوادگی خود در ارتباط با علائم ADHD مقابله می‌کنند. بسیاری از آن‌ها عملکرد نامتناسب با محل کار یا شغل خود دارند. با مسئولیت‌های روزانه‌ی خود به مشکل بر می‌خورند. مشکلات موجود در روابط دوستانه و خانواده را تجربه می‌کنند. همچنین در این شرایط ممکن است احساس مزمن ناامیدی، گناه یا سرزنش خود را داشته باشند.

همچنین افراد مبتلا به ADHD ممکن است در حفظ توجه، عملکرد اجرایی و حافظه کاری مشکل داشته باشند. اخیراً نقص در عملکرد اجرایی به عنوان عامل اصلی مؤثر بر موفقیت تحصیلی و شغلی شناخته شده است. عملکرد اجرایی و توانایی مغز در اولویت بندی و مدیریت افکار و اعمال است. این توانایی به افراد اجازه می‌دهد تا عواقب طولانی مدت اقدامات خود را در نظر بگیرند و رفتار خود را در طول زمان به طور مؤثرتر هدایت کنند. افرادی که در عملکرد اجرایی خود مشکل دارند ممکن است در انجام وظایف دچار مشکل شوند یا موارد مهم را فراموش کنند.

 

اختلالات همزمان بیش فعالی

در بیش از دو سوم کودکان مبتلا به ADHD حداقل یک بیماری مشترک وجود دارند. به همراه بیماری ADHD، هر اختلالی می‌تواند وجود داشته باشد اما به نظر می‌رسد برخی از اختلالات خاص بیشتر اتفاق می‌افتد. این اختلالات شامل اختلال بدگمانی، رفتار مضطرب، افسردگی، اختلالات تیک یا سندرم تورت “Tourette”، سوء مصرف مواد، اختلالات خواب و ناتوانی در یادگیری است. در این بیماری، شرایط تحصیلی و رفتاری و همچنین مسائل عاطفی پیچیده‌تر است.

این اختلالات همزمان می‌تواند در طول زندگی یک فرد ادامه یابد. یک برنامه تشخیص و درمان دقیق که تمام علائم موجود را در نظر بگیرد بسیار ضروری است.

 

علل اختلال نقص توجه

علی رغم مطالعات متعدد، همچنان محققان دلایل دقیق اختلالات ADHD را مشخص نکرده‌اند. با این حال دانشمندان پیوند ژنتیکی محکمی که نشان دهنده وجود ژن ADHD در خانواده‌ها است، کشف کرده‌اند. بیش از 20 مطالعه ژنتیکی شواهدی را نشان می‌دهد که اختلالات ADHD به شدت به ژنتیک و ارث مرتبط بوده است. با این وجود اختلالات ADHD یک اختلال پیچیده است که نتیجه چندین ژن فعال است.

سایر عوامل محیطی که احتمال ابتلا به ADHD را افزایش می‌دهد:

• قرار گرفتن در معرض سرب یا سموم دفع آفات در دوران کودکی
• تولد زودرس یا وزن کم هنگام تولد
• آسیب مغزی

دانشمندان همچنان به بررسی رابطه دقیق ADHD با فاكتورهای محیطی پرداخته‌اند اما تاکید می‌کنند هیچ دلیل قطعی كه همه موارد ADHD را توضیح دهد، وجود ندارد و عوامل زیادی در ایجاد این اختلال ممكن است نقش داشته باشند.

پیش از این دانشمندان معتقد بودند كه استرس مادر و استعمال سیگار در دوران بارداری می‌تواند خطر ابتلا به بیماری اختلال نقص توجه را افزایش دهد اما شواهد جدید، این عقیده و تحقیق را زیر سوال برده است. با این حال تحقیقات بیشتری جهت تشخیص این پیوند لازم است.

عوامل زیر علل شناخته شده‌ای نیست اما علائم ADHD را در برخی کودکان بدتر می‌کند:

• تماشای بیش از حد تلویزیون
• خوردن شکر
• استرس موجود در خانواده (فقر، درگیری خانوادگی)
• تجربه‌های آسیب زا و خطرناک

علائم ADHD، به خودی خود ممکن است منجر به درگیری خانواده شود. حتی اگر استرس خانوادگی باعث ایجاد اختلال کمبود توجه نگردد، اختلالات ADHD، شرایط زندگی را تغییر می‌دهد و منجر به مشکلات دیگری مانند رفتار ضد اجتماعی می‌گردد.

مشکلات موجود در فرزندپروری یا شیوه‌های متنوع پرورش فرزند ممکن است باعث بهبود یا بدتر شدن بیماری ADHD شود اما این عوامل باعث بروز این اختلال نمی‌شود. ADHD به وضوح یک اختلال ذهنی و مبتنی بر مغز است. در حال حاضر تحقیقات جهت تشخیص و تعریف بهتر راه‌ها و مسیرهای درگیر در حال انجام است.

تشخیص بیماری بیش فعالی یا اختلال توجه

هیچ آزمایش مشخصی برای تشخیص ADHD وجود ندارد. بنابراین یک ارزیابی جامع جهت شناخت و تشخیص بیماری، رد علل دیگر و تعیین وجود یا عدم وجود برخی شرایط لازم است. چنین ارزیابی‌هایی نیاز به زمان و تلاش بسیار دارد و باید شامل یک تاریخچه دقیق و یک ارزیابی بالینی از عملکرد علمی، اجتماعی و عاطفی فرد و سطح پیشرفت بیماری او باشد.

متخصصان مختلفی از جمله روانشناسان بالینی، مددکاران اجتماعی، پزشکان، پرستاران، عصب شناسان، روانپزشکان و متخصصین اطفال وجود دارند که می‌توانند ADHD را تشخیص دهند. صرف نظر از این‌که چه کسی ارزیابی را انجام می‌دهد، استفاده از معیارهای تشخیصی DSM-5 جهت تشخیص اختلال بسیار ضروری است.

تشخیص كودك مبتلا به ADHD يك فرآيند پيچيده است. بسیاری از مشکلات بیولوژیکی و روانشناختی می‌توانند در علائم کودکانی که دارای اختلال نقص توجه (ADHD) هستند، نقش داشته باشند. به عنوان مثال اضطراب، افسردگی و انواع خاصی از ناتوانی‌های یادگیری ممکن است باعث علائم مشابه شوند. در بعضی موارد، بررسی این شرایط ممکن است تشخیص اولیه باشد. در برخی دیگر، این شرایط ممکن است قطعیت وجود این اختلال را نشان دهد. باید تاریخچه کاملی از والدین و معلمان و در صورت لزوم از کودک گرفته شود. اغلب به منظور ارزیابی علائم ADHD و در نظر گرفتن سایر ناتوانی‌ها چک لیست‌‌ها توسط پزشکان مورد استفاده قرار می‌گیرند. این ابزارها در بررسی رفتارهای متناسب با سن آن‌ها نقش دارند. همچنین آن‌ها نشان می‌دهند که علائم برای سطح رشد کودک شدید است یا خیر.

همچنین برای بزرگسالان، تشخیص شامل جمع آوری اطلاعات از منابع مختلف است. این اطلاعات می‌تواند شامل خلاصه‌ای از لیست‌های علائم ADHD، مقیاس رتبه بندی رفتار استاندارد، سابقه دقیق از عملکرد گذشته و فعلی و اطلاعات به دست آمده از اعضای خانواده یا افراد مهم که شخص را به خوبی می‌شناسند، باشد. معمولا اختلال ADHD را نمی‌توان از مشاهدات مختصر در دفتر کار یا از صحبت با شخص بیمار تشخیص داد. همچنین ممکن است فرد علائم ADHD را در مطب نشان ندهد و لازم است که پزشک معالج تاریخچه‌ی کاملی از زندگی فرد داشته باشد.

به عنوان بخشی از ارزیابی، پزشک معاینه کاملی از جمله ارزیابی شنوایی و بینایی به منظور رد سایر مشکلات پزشکی که ممکن است باعث علائم مشابه ADHD شود را انجام می‌دهد. در موارد نادر، افراد مبتلا به ADHD نیز ممکن است اختلال عملکرد تیروئید داشته باشند. تشخيص ADHD در بزرگسالان نياز به ارزيابي تاريخچه مشكلات در دوران کودکی، رفتار و حوزه‌هاي دانشگاهي و همچنين بررسي علائم موجود و راهبردهاي مقابله با آن را دارد.

 

درمان بیماری اختلال توجه

اغلب درمان ADHD به مداخلات پزشکی، آموزشی، رفتاری و روانی نیاز دارد. این رویکرد جامع در مورد درمان گاهی اوقات “چند حالته” نامیده می‌شود و بسته به سن فرد مبتلا به ADHD، ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• آموزش والدین
• دارو
• آموزش مهارتی
• مشاوره
• رفتار درمانی
• پشتیبانی آموزش
• آموزش در مورد ADHD

با همکاری نزدیک با ارائه دهندگان مراقبت‌های بهداشتی و سایر متخصصان، می‌بایست درمان متناسب با نیازهای منحصر به فرد هر فرد و خانواده او باشد تا به بیمار در کنترل علائم، کنار آمدن با این اختلال، بهبود مسائل روانشناختی کلی و مدیریت روابط اجتماعی متناسب باشد.

بازیابی روابط، زندگی در شرایط ابتلا به ADHD

در حالی که درمان دقیقی برای ADHD وجود ندارد، افراد مبتلا به اختلالات بیش فعالی می‌توانند بهبود سلامت روان را تجربه کنند. برای این افراد بهبود بیماری به عنوان مدیریت مداوم علائم ADHD شناخته می‌شود. ویژگی اصلی بهبود سلامت روان، ایجاد “زندگی معنی دار” و پیشرفت به سمت “پتانسیل کامل” شخص است. برای افراد مبتلا به ADHD، این اهداف قابل دستیابی است. با وجود چالش‌های بسیاری که با آن روبرو هستند، منابعی وجود دارد که می‌تواند به افراد مبتلا به اختلال نقص توجه کمک کند تا از استقلال، وابستگی سالم، امید و رضایت شخصی برخوردار شوند.

تحقیقات درمانی اختلال بیش فعالی

بخش عمده تحقیقات درمانی در مورد ADHD بر وضعیت موجود در کودکان متمرکز شده است و گزینه‌های مربوط به آن‌ها مبتنی بر شواهد قطعی جهت کاهش علائم است. برای بسیاری، نیاز به مداخله در درمان تا طولانی مدت ادامه دارد. تحقیقات انجام شده در پژوهشکده ملی مطالعات روانپزشکی سلامت روان (ADHD) نشان داده است که بهبود عملکرد در خانه و مدرسه در کودکانی که دارای اختلال بیش فعالی (ADHD) هستند، همراه با رفتار درمانی و نظارت دارویی دقیق بوده است. همچنین این کودکان نسبت به کودکانی که این ترکیب درمانی را دریافت نکردند، با همکلاسی‌ها و خانواده خود روابط بهتری دارند. تحقیقات تأیید می‌کند که ترکیب رفتار درمانی و محرک از هر دو روش درمانی موثرتر است.

اگرچه ADHD در بزرگسالان كمتر از كودكان مورد مطالعه قرار گرفته است اما بزرگسالاني كه به طور صحيح تشخيص داده شوند، همچنان مي‌توانند از هر نوع درماني جهت بهبود علائم خود، استفاده كنند. با همکاری یک یا چند پزشک متخصص بهداشت و درمان، بزرگسالان مبتلا به ADHD می‌توانند علائم را در زندگی خود کاهش دهند.

ADHD اختلالی است که زندگی یک فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این بدان معناست که علائم ADHD از یک مرحله از زندگی به مرحله دیگر انتقال می‌یابد و از هر مرحله زندگی به حوزه‌های مختلف زندگی گسترش می‌یابد.