زوال عقل یک اصطلاح جمعی و مشترک است که برای توصیف علائم مختلف روانشناختی مانند فراموشی استفاده میشود. این بیماری، علامت چندین بیماری زمینه‌ای و اختلالات مغزی است.
دمانس به تنهایی یک بیماری واحد نیست بلکه اصطلاحی عمومی جهت توصیف علائم اختلال در حافظه، ارتباطات و تفکر است.
اگرچه احتمال ابتلا به زوال عقل با افزایش سن افزایش می‌یابد، اما این بیماری یک قسمت طبیعی از پیری نیست.
تجزیه و تحلیل جدیدترین سرشماری برآورد می‌کند که 4.7 میلیون نفر از افراد 65 سال به بالا در ایالات متحده در سال 2010 با بیماری آلزایمر زندگی می‌کردند.
انجمن آلزایمر تخمین می‌زند که:
- بیش از یک دهم افراد 65 سال و بالای 65 سال به بیماری آلزایمر مبتلا هستند.
- این نسبت به حدود یک سوم افراد 85 سال و بالای 85 سال می‌رسد.
- بیماری آلزایمر، 60-80 درصد از کل موارد زوال عقل را تشکیل می‌دهد.
در این مقاله علل بالقوه زوال عقل، انواع مختلف بیماری و روش‌های درمانی موجود مورد بحث قرار می‌گیرد.
فهرست مطالب
حقایقی درباره زوال عقل
- حدود 47.5 میلیون مبتلا به زوال عقل در سراسر جهان وجود دارند.
- هر 4 ثانیه یک مورد جدید از زوال عقل تشخیص داده میشود.
- زوال عقل بیشتر در افراد مسن تأثیر می‌گذارد اما بخش طبیعی‌ای از روند پیری نیست.
علائم زوال عقل
علائم دمانس شامل از دست دادن حافظه، گیجی و تغییرات خلقی است.
یک فرد مبتلا به زوال عقل ممکن است هر یک از علائم ذکر شده زیر را داشته باشد، بیشتر به دلیل از دست دادن حافظه، علائم بروز می‌کنند..
برخی از علائم را بیماران می‌توانند متوجه شوند، برخی دیگر را فقط مراقبان یا کارکنان مراقبت‌های بهداشتی متوجه میشوند.
علائم موجود در این لیست توسط آکادمی پزشکان خانواده آمریکایی (AAFP) در مجله American Family Physician منتشر شده است.
علائم احتمالی زوال عقل:
- از دست دادن حافظه کوتاه مدت. نشانه‌ی این شرایط این است که یک سوال را چندین بار تکرار نمایند.
- دشواری در انجام کارهای شبیه به هم. به عنوان مثال تهیه یک نوشیدنی یا پختن یک وعده غذایی.
- مشکلات برقراری ارتباط. مشکل در زبان؛ فراموش کردن کلمات ساده یا استفاده از کلمات اشتباه به جای هم.
- گمراهی و گیجی. به عنوان مثال گم شدن در یک خیابان که در گذشته آشنا بوده است.
- مشکل در تفکرات غیر عملی و انتزاعی. به عنوان مثال معامله‌های ریسکی و از دست دان پول.
- جا گذاشتن چیزها. به عنوان مثال فراموش کردن محل اقلام روزمره مانند کلید یا کیف پول.
- تغییرات خلق و خو. تغییرات ناگهانی و غیرقابل توضیح در رفتار یا وضعیت فرد.
- تغییر در شخصیت. گاهی بیماران تحریک پذیر، مشکوک یا ترسناک میشوند.
- از دست دادن هیجان و ابتکار عمل. عدم علاقه به شروع یک کار یا رفتن به جایی.
با افزایش سن بیمار و در آخرین مراحل بیماری، علائم دمانس بدتر میشود و شدت می‌یابد.
مراحل زوال عقل
تقریباً زوال عقل به چهار دسته تقسیم میشود:
-
اختلال شناختی خفیف:
این بخش از بیماری با فراموشی عمومی مشخص میشود. این مسئله با افزایش سن، بسیاری از افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهد اما برای برخی افراد فقط در مرحله زوال عقل پیشرفت می‌کند.
-
زوال عقل خفیف:
افراد مبتلا به زوال عقل خفیف دچار اختلالات شناختی میشوند که گهگاه بر زندگی روزمره آن‌ها تأثیر می‌گذارد. علائم شامل از دست دادن حافظه، گیجی، تغییر شخصیت، گم شدن و مشکل در برنامه ریزی و انجام کارها است.
-
زوال عقل متوسط:
در این وضعیت، زندگی روزمره چالش برانگیزتر میشود و ممکن است فرد به کمک بیشتری نیاز داشته باشد. علائم مشابه زوال عقل خفیف است اما افزایش می‌یابد. افراد ممکن است برای لباس پوشیدن و شانه زدن موها به کمک نیاز داشته باشند. همچنین در شخصیت آن‌ها ممکن است تغییرات قابل توجهی نمایان شود. به عنوان مثال بی دلیل مشکوک میشوند یا تحریک پذیر شده‌اند. همچنین ممکن است با اختلالات خواب رو به رو شوند.
-
زوال عقل شدید:
در این مرحله، علائم به طور قابل توجهی بدتر شده‌اند. در بیماران ممکن است توانایی برقراری ارتباط از بین رفته باشد و فرد به مراقبت تمام وقت نیاز داشته باشد. کارهای ساده مانند نشستن و بالا نگه داشتن سر غیرممکن میشود. معمولا کنترل مثانه و ادرار از بین می‌رود.
انواع زوال عقل
انواع مختلفی از زوال عقل وجود دارد از جمله:
- بیماری آلزایمر با “نمایش پلاک” بین سلول‌های در حال مرگ و “درهم آمیختن” درون سلولی مشخص میشود (هر دو به دلیل ناهنجاری‌های پروتئینی هستند). بافت مغز در یک فرد مبتلا به آلزایمر سلول‌های عصبی و ارتباطات کمتری دارد و به تدریج اندازه کل مغز کاهش می‌یابد.
- زوال عقل و اجسام لویی “Lewy bodies” (دانه‌های غیرعادی پروتئین‌ها که درون سلول‌های عصبی در بیماری‌های پارکینسون، زوال عقل جسم لویی و تعدادی دیگر از بیماری‌ها، دیده میشوند.) یک بیماری عصبی تخریبی است که با ساختارهای غیر طبیعی در مغز مرتبط است. اختلالات مغز شامل تغییرات پروتئینی به نام آلفا-سینوکلئین “alpha-synuclein” است.
- زوال عقل مختلط به تشخیص دو یا سه نوع اختلال با هم اشاره دارد. به عنوان مثال یک فرد ممکن است به طور همزمان علائم بیماری آلزایمر و زوال عقل عروقی را داشته باشد.
- همچنین بیماری پارکینسون “Parkinson” با وجود اجسام لویی”Lewy bodies” مشخص میشود. اگرچه پارکینسون اغلب به عنوان اختلال حرکتی در نظر گرفته میشود اما این بیماری می‌تواند منجر به علائم زوال عقل شود.
- بیماری هانتینگتون “Huntington” با انواع خاصی از حرکات کنترل نشده مشخص میشود اما شامل زوال عقل نیز میشود.
سایر اختلالات منجر به علائم زوال عقل عبارتند از:
- زوال عقل Frontotemporal که به بیماری Pick نیز معروف است.
- هیدروسفالی “hydrocephalus” به همراه فشار طبیعی هنگام جمع شدن مایع مغزی نخاعی در مغز ایجاد میشود.
- آتروفی “atrophy” قشر خلفی مانند تغییراتی است که در بیماری آلزایمر مشاهده میشود اما در قسمت دیگری از مغز مشاهده می‌گردد.
- سندرم داون “Down syndrome” احتمال بروز آلزایمر در دوران جوانی را افزایش می‌دهد.
علائم اولیه زوال عقل
علائم اولیه زوال عقل شامل موارد زیر است:
- تغییر در حافظه کوتاه مدت.
- تغییر در خلق و خوی فرد.
- مشکل در یافتن کلمات مناسب وایجاد اختلال در صحبت کردن.
- بی علاقگی
- گیجی.
- انجام برخی فعالیت‌های تکراری.
- به سختی می‌تواند یک خط داستانی را دنبال کند.
- اختلال در انجام کارهای روزمره.
- جهت یابی ضعیف.
- عدم تطبیق با تغییرات.
زوال عقل چه عوارضی دارد؟
دمانس می‌تواند به دلیل مرگ سلول‌های مغزی ایجاد شود و بیماری تخریب عصبی (مرگ تدریجی سلول مغزی که با گذشت زمان اتفاق می‌افتد) بیشتر با زوال عقل همراه است.
با این حال این موضوع به صورت دقیق مشخص نیست که آیا زوال عقل باعث مرگ سلول‌های مغزی میشود یا مرگ سلول مغزی باعث زوال عقل میشود.
اما مانند مرگ تدریجی سلول‌های مغزی و همچنین مانند آن‌چه در بیماری آلزایمر دیده میشود، زوال عقل نیز می‌تواند در اثر آسیب به سر، سکته مغزی یا تومور مغزی ایجاد شود.
دمانس عروقی (که به آن زوال عقل multi-infarct نیز گفته میشود) ناشی از مرگ سلول‌های مغزی و ناشی از شرایطی مانند بیماری‌های عروق مغزی مانند سکته مغزی است. این وضعیت از جریان طبیعی خون جلوگیری می‌کند و سلول‌های مغز را از اکسیژن محروم می‌کند.
آسیب. زوال عقل پس از سانحه، ارتباط مستقیم با مرگ سلول‌های مغزی ناشی از آسیب دارد.
برخی از انواع آسیب‌های ضربه‌ای مغزی، به ویژه در صورت تکرار مانند مواردی که توسط بازیکنان ورزشی دریافت میشود؛ با تعدادی از انواع زوال عقل در اواخر زندگی مرتبط است. با این وجود شواهد کمی نشان می‌دهدکه یک آسیب مغزی به تنهایی احتمال ابتلا به زوال عقل مانند بیماری آلزایمر را افزایش می‌دهد.
همچنین زوال عقل می‌تواند ناشی از موارد زیر باشد:
- بیماری‌های پریون “Prion”. به عنوان مثال CJD (بیماری Creutzfeldt-Jakob).
- عفونت اچ آی وی “HIV“. چگونگی آسیب ویروس به سلول‌های مغزی قطعی نیست اما وقوع آن مشخص است.
- عوامل برگشت پذیر. برخی از زوال عقل‌ها را میتوان با معکوس کردن علل زمینه‌ای از جمله تداخلات دارویی، افسردگی، کمبود ویتامین و ناهنجاری‌های تیروئید معالجه کرد.
تشخیص زوال عقل
اولین قدم جهت آزمایش عملکرد حافظه و سلامت روانشناختی شامل سوالات و فعالیت‌های استاندارد است.
تحقیقات نشان می‌دهد که بدون استفاده از تست‌های استاندارد زیر، تکمیل کامل آن‌ها و ضبط تمام پاسخ‌ها، نمی‌توان به طور دقیق زوال عقل را تشخیص داد. با این حال تشخیص، عوامل دیگری را نیز در بر می‌گیرد.
تست‌های زوال روانشناختی
امروزه تست‌های زوال عقل شناختی به طور گسترده‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرند و به عنوان یک روش قابل اعتماد جهت نشان دادن زوال عقل تأیید شده‌اند. تست‌ها از زمان ثبت موارد و استانداردها در اوایل دهه 1970 تا به امروز تغییرات کمی داشته‌اند.
آزمون ذهنی خلاصه شده دارای ده سوال است که شامل موارد زیر است:
- سن شما چقدر است؟
- ساعت چند است؟
- در چه سالی هستیم؟
- تاریخ تولد خود را بگویید؟ و …
هر پاسخ صحیح یک امتیاز می‌گیرد. کسب شش امتیاز یا کمتر نشان دهنده اختلالات روانشناختی است.
تست ارزیابی پزشک عمومی (GPCOG) شامل یک بخش اضافه شده به منظور ثبت مشاهدات اقوام و مراقبان فرد بیمار است.
این نوع از آزمایشات که جهت استفاده‌ی پزشکان طراحی شده است، اولین ارزیابی رسمی از توانایی ذهنی فرد است.
قسمت دوم آزمایشات فردی، افراد و نزدیکان بیمار را سنجش می‌کند و شامل شش سوال جهت فهمیدن این موضوع است که آیا بیمار دارای موارد زیراست:
- در یادآوری وقایع یا مکالمات اخیر کم توان و ضعیف است.
- به منظور یافتن کلمات مناسب یا تشخیص کلمات نامناسب بسیار تلاش می‌کند.
- در مدیریت پول یا درمان و دارو با مشکلات بسیاری روبه‌رو است.
- به منظور رفت و آمد به کمک اطرافیان نیاز دارد (جهت جلوگیری از آسیب‌های احتمالی)
اگر نتایج تست‌ها، از دست دادن حافظه را نشان دهد، به آزمایشات تخصصی و استاندارد از جمله آزمایش معمول خون و CT اسکن مغز نیاز است.
نتایج آزمایشات بالینی علل قابل درمان از دست دادن حافظه را شناسایی یا رد می‌کنند و به کاهش علل احتمالی مانند بیماری آلزایمر کمک می‌کنند.
معاینه حالت روانی (MMSE) یک آزمون روانشناختی است که موارد زیر را اندازه‌گیری می‌کند:
- جهت گیری به زمان و مکان
- یادآوری کلمه
- توانایی‌های زبانی
- توجه و محاسبه
- مهارت‌های خاص
از MMSE به منظور کمک به تشخیص زوال عقل ناشی از بیماری آلزایمر و همچنین ارزیابی شدت آن و این موضوع که آیا نیاز به درمان دارویی است یا خیر نیز استفاده میشود.
درمان‌های زوال عقل
مرگ سلول‌های مغزی قابل برگشت نیست بنابراین هیچ درمانی برای زوال عقل دژنراتیو وجود ندارد.
در عوض مدیریت اختلالات مانند بیماری آلزایمر بیش از آن که اقدام اصلی باشد، در ارائه، مراقبت و درمان علائم متمرکز موثر است.
اگر علائم زوال عقل برگشت پذیر اما غیر تخریب کننده باشند، ممکن است به منظور جلوگیری یا توقف آسیب‌های دیگر بافتی در مغز، درمان انجام شود.
به عنوان مثال میتوان علت این نوع آسیب دیدگی را، اثرات دارویی و کمبود ویتامین تشخیص داد.
علائم بیماری آلزایمر را میتوان با برخی از داروها کاهش داد.
چهار دارو وجود دارد که مهار کننده‌های کولین استراز “cholinesterase” نامیده میشوند و برای استفاده در ایالات متحده تأیید شده‌اند:
- donepezil (نام تجاری Aricept)
- گالانتامین “galantamine” (رمینیل)
- ریواستیگمین “rivastigmine” (اکسلون)
- تاکرین (“tacrine”Cognex)
نوع دیگری از داروها با نام ممانتین (Namenda)، آنتاگونیست گیرنده NMDA نیز به تنهایی یا در ترکیب با یک مهار کننده کولین استراز استفاده میشوند.
همچنین مهار کننده‌های کولین استراز می‌توانند به عناصر رفتاری بیماری پارکینسون کمک کنند.
سایر مراقبت‌های موثر
آموزش مغز یا “Brain training” به بهبود عملکرد روانشناختی فرد کمک می‌کند همچنین با فراموشی در مراحل اولیه آلزایمر مقابله می‌کند. این اقدام ممکن است شامل استفاده از mnemonics و سایر کمک‌های حافظه مانند دستگاه‌های یادآوری رایانه‌ای باشد.
پیشگیری از زوال عقل
تحقیقات نشان می‌دهند که عوامل خطرزای خاصی با بیماری زوال عقل همراه است. با این حال سن، بزرگترین پیش بینی کننده است. سایر عوامل خطرزا عبارتند از:
- سیگار کشیدن و مصرف الکل.
- تصلب شرایین (بیماری قلبی عروقی باعث تنگ شدن عروق میشوند).
- سطح بالایی از کلسترول “بد” (لیپوپروتئین “lipoprotein” با چگالی کم).
- سطح هموسیستئین خون “homocysteine” (نوعی اسید آمینه) بیش از حد متوسط باشد.
- دیابت.
گاهی (نه همیشه) اختلال روانشناختی خفیف، می‌تواند منجر به زوال عقل شود.
به منظور تشخیص و درمان بیماری زوال عقل یا دمانس به کدام متخصصین مراجعه شود؟
متخصصان مغز و اعصاب “neurologists”، پزشکان متخصص در زمینه اختلالات مغز و سیستم عصبی و به طور کلی پزشکانی که تخصص لازم جهت تشخیص زوال عقل را دارند، برای مراجعه بیمار پیشنهاد داده میشوند. روانپزشکان در زمینه افراد سالمند، روانپزشکان مغز و اعصاب و متخصصان سالمندان نیز ممکن است در تشخیص این بیماری مهارت داشته باشند. با توجه به شرایط ایجاد شده برای شما یا نزدیکان خود، به پزشک مرتبط مراجعه نمایید؛ تشخیص و درمان این بیماری را جدی بگیرید.
منابع:
