اختلالات ریتم چرخه خواب و بیداری چیست؟

چرخه خواب و‌‌‌‌ بیداری در واقع به الگوی خواب 24 ساعته اشاره دارد که شامل 16 ساعت بیداری روزانه و 8 ساعت خواب شبانه می‌شود.
روند پیچیده چرخه خواب و بیداری توسط ریتم شبانه‌روزی بدن و هموستاز خواب کنترل می‌شود. ریتم شبانه‌روزی توسط ساعت داخلی بدن واقع در مغز، تنظیم می‌شود. این ساعت در حقیقت بسیاری از عملکردهای بیولوژیکی همچون ترشح هورمون‌ها، تغییرات دمای بدن و چرخه خواب و بیداری را در بازه 24 ساعته کنترل می‌کند. این چرخه‌های بیولوژیکی در واقع با چرخه نور و تاریکی محیط خارجی هماهنگ می‌شوند که این به نوبه خود زمان خواب و بیداری ما را تحت تاثیر قرار می‌دهد. بنابراین اختلالات خواب و بیداری در هنگامی اتفاق می‌افتد که هماهنگ بودن ریتم شبانه‌روزی بدن با محیط خارجی از بین برود و یا این سیستم شبانه‌روزی بدن به خودی خود عملکرد صحیحی نداشته باشد.

علائم اختلالات خواب و بیداری

اگرچه علائم اختلالات ریتم چرخه خواب و بیداری ممکن است متفاوت باشد ولیکن بی‌خوابی، دشواری در خوابیدن و یا نداشتن خواب ممتد، از علائم تقریبا مشترک این اختلال در بین افراد است.
علائم کلی اختلالات ریتم چرخه خواب و بیداری شامل موارد زیر می‌شود:
• اختلالات مزمن و مکرر خواب به دلیل تغییر در ریتم شبانه‌روزی فرد و یا عدم انطباق ریتم شبانه‌روزی فرد با برنامه کاری و یا اجتماعی مورد نظر و یا مورد نیاز او
• بی‌خوابی و یا خواب آلودگی بیش از حد در طول روز
• پریشانی یا اختلالات بالینی قابل توجه در عملکرد ذهنی، جسمی، اجتماعی، کاری و یا آموزشی فرد
همانطور که از علائم ذکر شده مشخص است، اختلالات خواب و بیداری می‌تواند اثرات قابل توجهی بر سلامتی افراد و زندگی اجتماعی آنان از جمله کار و بحث آموزش و از طرفی افزایش ریسک برزو خطا در کار و یا حتی تصادف داشته باشد.

انواع اختلالات خواب و بیداری

انواع مختلفی از اختلالات خواب و بیداری وجود دارد که در تمامی آن‌ها افراد مشکلاتی با خوابیدن در زمان دلخواه و یا بیدار ماندن تا زمان دلخواه و مناسب اجتماع دارند. برخی از این اختلالات عبارتند از:

• پرواززدگی و یا سندرم تغییر سریع منطقه زمانی: یکی از رایج‌ترین اختلالات خواب و بیدرای پرواززدگی و یا همان جت لگ (jet leg) است. غالبا برای افراد حین مسافرت، بخصوص مسافرت‌های طولانی همچون سفر از شرق به غرب و یا برعکس که اختلاف ساعت مبدا و مقصد چشمگیر است، پرواززدگی رخ می‌دهد. بنابراین دلیل عمده بروز پروازدگی را می‌توان عدم تطبیق و هم‌راستایی ساعت بیولوژیکی بدن با محیط اطراف دانست. از علائم این سندروم نیز می‌توان خواب آلودگی، عدم تمرکز و هوشیاری در روز و گاها مشکلات عصبی را نام برد. غالبا سندرم تغییر سریع منطقه زمانی طی چند روز تا تطبیق بدن مسافر با منطقه زمانی برطرف می‌گردد.
• اختلال خواب کار شیفتی: یکی دیگر از رایج ترین اختلالات خواب و بیداری، اختلال خواب ناشی از کار شیفتی است. همان طور که از نام آن مشخص است این اختلال برای افرادی رخ می‌دهد که ساعت بیولوژیکی بدن با برنامه کاری آن‌ها به دلیل کار کردن در شیفت‌های شبانه و یا چرخشی تطبیق پیدا نمی‌کند. از علائم اختلال خواب کار شیفتی می‌توان عدم تمرکز، کمبود انرژی، سردرد، افسردگی، خواب‌آلودگی بیش از حد، ناتوانی در خوابیدن و یا پریدن از خواب را نام برد. جهت کاهش تاثیر کار شیفتی بر خواب می بایست به طور طبیعی چرخه خواب و بیداری را برای بدن ایجاد کنید، به این صورت که در طول شب که مشغول به کار هستید با استفاده از چراغ های روشن خود را در معرض نور قرار داده و به اصطلاح روز را برای خود شبیه سازی کرده و در طول روز که زمان خواب برای شماست با محدود کردن تابش نور، شب را شبیه سازی کنید.
• اختلال تاخیر در فاز خواب: این اختلال در افرادی وجود دارد که در هنگام شب از ساعت معمول و قابل قبول خواب، دو ساعت و یا دیرتر به خواب می روند. در حقیقت این سندرم یک نوع اختلال در زمانبندی خواب است. از آن جایی که تاخیر در خواب و یا همان دیر خوابیدن باعث بروز مشکل در بیدار شدن در زمان دلخواه می گردد، افراد مبتلا به این سندرم برای بیدار شدن در زمان معمول و انجام فعالیت های اجتماعی با سختی و مشکل مواجه هستند. این سندم در بین نوجوان و جوانان شایع است. زمینه ژنتیکی و عوامل محیطی می‌توانند منجر به بروز و ابتلا افراد به اختلال تاخیر در فاز خواب گردد. علائم این سندرم غالبا در دوران کودکی و نواجوانی رشد کرده و در همان دوران نوجوانی و اوایل دورارن بزرگسالی از بین می‌روند. چنانچه پس از این دوران همچان فرد علائم اختلال تاخیر در فاز خواب را داشته باشد، می توان گفت آن، یک سندرم مادام العمر برای آن فرد خواهد بود.چنانچه افراد مبتلا به این سندرم خواب کافی داشته باشند بنابراین با مشکلی در زندگی روزمزه مواجه نخواهند شد ولیکن اگر با توجه به شرایط اجتماع مجبور به بیدار شدن در ساعت معمول همچون باقی افراد باشند به دلیل کم خوابی در طول روز دچار اختلال در عملکرد، خستگی مزمن، عدم تمرکز، افسردگی، اضطراب، عصبانیت و گاها دردهای جسمانی می‌شوند.
• سندرم فاز خواب پیشرفته: افراد مبتلا به این نوع اختلال غالبا زودتر از ساعت معمول به خواب رفته و زودتر از ساعت مدنظر خود و معمول اجتماع از خواب بیدار می‌شوند. به عنوان مثال افراد مبتلا به سندرم خواب پیشرفته در حدود ساعت 6 غروب تا 9 شب خوابیده و در ساعت 1 صبح تا 5 صبح از خواب بیدار می‌شوند. اگر چه این اختلال به دلیل تمایل به خوابیدن در غروب و زودتر از ساعت معمول خواب، زندگی اجتماعی افراد را دشوار می‌کند ولی در صورتی که افراد مبتلا به اختلال فاز خواب پیشرفته، اختلالات دیگری همچون اینسومنیا و آپنه خواب را نداشته باشند از نظر کیفیت، می توانند خواب مطلوبی داشته باشند.
• اختلال خواب و بیداری غیر 24 ساعته: افراد مبتلا به اختلال خواب و بیداری غیر 24 ساعته در حقیقت برنامه مشخص مطابق با اجتماع برای خوابیدن ندارند، ممکن است این افراد به عنوان مثال در یک روز ساعت 11 شب به خواب رفته، روز بعدی ساعت 2 صبح و روزهای بعدی ساعت 4 صبح بخوابند. بنابراین این افراد هر شب دیرتر خوابیده و دیرتر نیز بیدار می‌شوند به حدی که برنامه خواب آن ها 24 ساعت روز را طی می‌کند. دلیل بروز اختلال خواب و بیداری غیر 24 ساعته عدم هماهنگی ساعت داخلی بدن با چرخه نور و تاریکی شبانه‌روزی است. از این رو اکثر افراد مبتلا به این سندرم نابینا هستند ولی گاها در افردی با بینایی طبیعی نیز این سندرم دیده شده است. در حال حاضر درمان قطعی برای این اختلال خواب وجود ندارد ولیکن با برخی استفاده از برخی از داروها و نور درمانی می‌توان این افراد را به الگوی خواب طبیعی نزدیک کرد.
• اختلال ریتم خواب و بیداری نامنظم: افراد مبتلا به این اختلال غالبا داری الگوی خواب باثباتی نیستند و به جای خواب ممتد 8 ساعته در طی روز برای مدت کوتاهی خوابیده و مجدد بیدار می شوند و یا به اصطلاح به صورت مکرر به جای خواب شبانه چرت می‌زنند. غالبا اختلال ریتم خواب و بیداری نامنظم در افرادی داری بیماری پارکینسون، آلزایمر، هانتینگتون، اختلال رشد عصبی و یا کودکانی دارای ناتوانی رشد مشاهده شده است.

علل بروز اختلالات خواب و بیداری

مواردی که می‌توانند باعث برزو اختلالات خواب بیداری و ریتم شبانه‌روزی شوند عبارتند از:

• شیفت کاری
• بارداری
• تغییرات منطقه زمانی
• استفاده برخی از داروها
• تغییرات در روال معمولی زندگی همچون دیر خوابیدن
• مشکلات پزشکی همچون آلزایمر و یا پارکینسون
• مشکلات روحی و روانی
• یائسگی

عوامل خطر اختلالات خواب و بیداری

گاهی امکان ابتلا به اختلالات خواب و بیداری در برخی افراد به دلایل داخلی و خارجی بیشتر است، این عوامل تشدید عبارتند از:

• سن: ریتم و زمان چرخه خواب و بیداری به دلیل تغییر در عملکرد مغز با افزایش سن تغییر می‌کند. نوجوانان به صورت طبیعی در مقایسه با جوانان دیرتر می‌خوابند که این امر منجر به افزایش خطر ابتلا به اختلال تاخیر در فاز خواب می‌گردد. از طرفی در بزرگسال امکان ابتلا به سندرم خواب فاز پیشرفته با توجه به الگوی زود خوابیدن و زود بیدار شدن آنان، افزایش میابد. از سوی دیگر امکان ابتلا به پرواززدگی  و اختلال خواب کار شیفتی در افراد مسن بیشتر است.
• محیط اطراف و یا شغل: افرادی که در طول شب کار می‌کنند، بیشتر در معرض ابتلا به اختلال خواب کار شیفتی هستند. اختلال پرواززدگی نیز بیشتر در بین خلبانان، مهمانداران هواپیما، ورزشکاران و افرادی که به دلایل کاری مدام در حال سفر هستند، شایع‌تر است.
• سابقه خانوادگی و ژنتیک: ژن‌های شما ممکن است به طور طبیعی در سحرخیز بودن و یا دیر خوابیدن شما تاثیر داشته باشند. چنانچه ریتم چرخه خواب و بیداری شما با محیط اطراف و یا مسئولیت‌های اجتماعی شما هماهنگی نداشته باشد این ارجحیت ژنتیکی برای زود بیدار شدن و یا دیر خوابیدن می‌تواند خطر ابتلا به سندرم فاز خواب پیشرفته و یا اختلال تاخیر در فاز خواب را افزایش دهد. از طرفی جهش در برخی از ژن‌ها که ساعت شبانه‌روزی بدن را کنترل می کنند نیز می‌تواند خطر ابتلا به اختلالات ریتم چرخه خواب و بیداری را افزایش دهد.
• سبک زندگی: سبک زندگی یا لایف استایل افراد همچون استفاده مزمن کافئین، مصرف الکل، سفرهای مکرر هوایی، مصرف مواد مخدر، استفاده بیش از اندازه از تلفن هوشمند و تماشای تلویزیون در شب می‌تواند خطر ابتلا به اختلالات چرخه خواب و بیداری را افزایش دهد.
• جنسیت: به صورت طبیعی امکان ابتلا به سندرم فاز خواب پیشرفته در مردان بیشتر از زنان است. غالبا زنان در برهه زمانی خاصی از زندگی خود به اختلالات خواب و بیداری دچار می‌شوند. به عنوان مثال تغییرات هورمونی در دوران بارداری، پس از زایمان و یائسگی می‌توان اختلالات خواب را برای آن ها به همراه داشته باشد.

درمان اختلالات خواب و بیداری

درمان اختلالات خواب و بیداری به شرایط منحصر به فرد هر بیمار بستگی دارد با این حال اکثر روش های درمانی بر بهداشت خواب، ایجاد محیط سالم و آرام برای خواب و ایجاد یک برنامه و الگوی ثابت خواب برای بیمار تاکید دارند. با هدف ایجاد یک الگوی خواب مناسب و متناسب با برنامه و سبک زندگی فرد درمان اختلالات خواب و بیداری ممکن است به روش های زیر انجام شود:

نور درمانی: بیماران می‌توانند هر روز و در ساعت مشخصی با در معرض نور قرار گرفتن، ریتم خواب و بیداری خود را تنظیم کنند. قرار گرفتن در معرض نور در صبح به بیماران مبتلا به اختلال تاخیر در فاز خواب و در معرض نور قرار گرفتن در عصر به بیماران مبتلا به سندرم فاز خواب پیشرفته تجویز گردد.

بهداشت خواب: با تغییر در روتین قبل از خواب و تغییر در محیط خواب، بیمار می‌تواند ریتم شبانه‌روزی خود را نظم داده و بهبود بخشد.

تغییر سبک زندگی: مواردی همچون زمانبندی خواب، در معرض نور قرار گرفتن در هنگام شب، عدم استفاده از کافئین بیش از خواب می‌تواند برای برخی از افراد موثر باشد.

استفاده  از دارو: ملاتونین داروی محرک و خواب آور است که می‌توان با استفاده از دوز مناسب در زمان های مشخص شده توسط پزشک احساس خواب آلودگی را در فرد بیمار ایجاد کرد و چرخه خواب و بیداری را به کمک آن تغییر داد. توجه داشته باشید استفاده از ملاتونین حتما می‌بایست توسط تجویز پزشک صورت گیرد.