فتق مغز یا هرنی مغزی “Brain herniation” زمانی اتفاق می‌افتد که بافت مغز، خون یا مایع مغزی نخاعی از مکان اصلی خود جابجا شده و به فضای دیگری در جمجمه وارد می‌شوند. این وضعیت به طور معمول به دلیل ضربه به سر، سکته مغزی، خون‌ریزی مغزی یا تومور سرطانی به وجود می‌آید.
فتق مغزی یک وضعیت اورژانسی به حساب می‌آید و نیازمند مراقبت‌های فوری و ویژه پزشکی است و به طور معمول در صورتی که به موقع به آن توجه نشود باعث مرگ می‌گردد.
فتق یا هرنی مغزی با نام‌های فتق فراچادرینه ، فتق اونکال، فتق ساب‌فالسین، فتق لوزه‌ای یا به طور کلی هرنی نیز شناخته می‌شود.
فهرست مطالب
انواع فتق مغزی کدامند؟
فتق مغزی براساس مکانی که بافت مغزی به آن راه یافته طبقه‌بندی می‌شود.
سه نوع دسته‌بندی کلی از این بیماری وجود دارد:
- ساب‌فالسین “Subfalcine”: مایع مغزی به زیر غشایی از مغز که با نام داس مغزی یا فلکس سربری شناخته می‌شود و در میانه مغز قرار دارد، حرکت می‌کند. این دسته متداول‌ترین نوع از این ناهنجاری است. فالکس یا داس مغز قسمت داس شکل سخت‌شامه یا دوراماتر است که در صورتی که توسط عوامل مختلف تحت فشار قرار بگیرد دچار تغییر شکل می‌شود.
- ترنس‌تنتوریال یا فراچادرینه “Transtentorial herniation”:
این دسته‌بندی خود دارای دو زیردسته است:
- پایین‌رونده یا اونکال “Uncal herniation”: اونکوس که بخشی از لوپ گیجکاهی یا تمپورال لوب است به سمت پایین و به سمت گودی زیر جمجمه حرکت می‌کند. این نوع دومین نوع پرتکرار از این ناهنجاری است.
- بالارونده: مخچه یا ساقه مغز به سمت بالا حرکت کرده و از شکافی در غشای مغز که چادرینه نام دارد عبور می‌کنند.
- لوزه‌ای یا سربرال تونسیلار “Cerebellar tonsillar”: در این نوع از ناهنجاری، لوزه‌های مخچه از مسیر سوراخ بزرگ پس‌سر یا فورمن‌مگنوم “Forman magnum” که نخاع از آنجا به مغز متصل می‌شود به سمت پایین حرکت می‌کنند.
فتق مغزی همچنین می‌تواند به وسیله سوراخی که قبلا طی جراحی مغزی ایجاد شده نیز اتفاق بیفتد.
هرنی مغزی می‌تواند به اشکال زیر رخ دهد:
- از یک سمت مغز به سمت روبرو، به سوی پایین مغز یا به سمت غشاهای سخت‌تر جمجمه مانند تنتوریوم یا چادرینه و فالکس “Cerebri Falx” یا داس مغز تغییر محل دهد
- به سمت حفره‌های طبیعی موجود در استخوان جمجمه مانند سوراخ بزرگ پس‌سر که در زیر جمجمه و محلی که نخاع از آنجا وارد جمجمه می‌شود تغییر مکان دهد
- از راه شکاف‌های ناشی از جراحی‌های مغز و جمجمه بافت‌های مغز تغییر مکان دهند.
نشانه‌های فتق مغزی کدامند؟
هرنی مغزی یک مورد اورژانسی است که نشانه‌های آن می‌تواند از موارد زیر باشد:
- گشاد شدن مردمک
- سردرد
- خواب‌آلودگی
- مشکل در تمرکز
- فشارخون بالا
- عدم واکنش عصبی یا از دست‌دادن رفلاکس عصبی مثل پلک‌زدن، اوق زدن یا واکنش مردمک به نور
- تشنج
- افتادگی پلک یا پتوز
- ضربان ضعیف یا نامنظم قلب
- ضعف بدن
- حالت غیرطبیعی بدن، حرکات یکباره بدن یا حالات غیرطبیعی اعضای بدن
- ایست قلبی
- از دست دادن هوشیاری
- کما
دلایل ایجاد فتق مغزی چیست؟
علت اصلی هرنی مغز عموما تورم در قسمتی از مغز است. این تورم فشاری را روی بافت مغز وارد می‌کند که با عنوان فشار درون جمجه‌ای یا اینتراکرانیال شناخته می‌شود و باعث می‌شود بافت مغز از جای اصلی خود جابجا شده با فشار به قسمت دیگری حرکت کند.
علل اصلی فتق مغزی شامل موارد زیر است:
- ضربه مغزی‌ای که منجر به هماتوم مغزی “Hematoma” یا جمع شدن خون زیر جمجمه شود.
- ایسکمی “Ischemia” یا نرسیدن خون ناشی از سکته مغزی
- افزایش حجم خون درون جمجمه به دلیل خون‌ریزی مغزی، اختلالات جریان خون مانند آنوریسم “Aneurysm”، ترومبوز سینوس وریدی مغزی “Venous sinus thrombosis”، افزایش فشار خون و یا اسیدوز “Acidosis”
- کاهش خون درون جمجمه به دلیل تخلیه ناگهانی هماتوم یا لخته
- افزایش اندازه مغز به دلیل ایجاد تومور مغزی متاستیک یا تومور مغزی اولیه
دلایل دیگری که می‌توانند فشار درون جمجمه را ایجاد کنند، ممکن است از موارد زیر باشند:
- آبسه (جمع شدن چرک) ناشی از عفونت باکتریایی یا ناشی از قارچ
- افزایش حجم مایع مغزی نخاعی به دلیل جمع شدن مایع در مغز یا هیدروسفالی، افزایش در تولید CSF، تومور کروئید پلکسوس “Choroid plexus tumor” ، سودوتومور مغزی “Pseudotumor cerebri” و یا مننژیت
- آسیب‌های ناشی از جراحی مغزی
- تورم ناشی از رادیودرمانی
- نقص در مغز یا ناهنجاری چیاری “Chiari malformation”
افرادی که تومور مغزی یا مشکلات مربوط به رگ‌های خونی مانند آنوریسم دارند، یا کسانی که فعالیت‌ها یا سبک‌زندگی‌ای دارند که در معرض ضربه به سر هستند مانند ورزشکاران ورزش‌های رزمی، بیشتر در معرض این بیماری قرار دارند.
درمان‌های هرنی مغزی کدامند؟
هدف اصلی در درمان از بین بردن تورم و فشار درون جمجمه است که باعث حرکت بافت مغزی از محل اصلی خود به جایی دیگر در مغز و فتق مغزی شده است. درمان تورم برای از بین بردن فتق مغزی و نجات شخص درگیر از مرگ ضروری است.
برای کم کردن تورم و فشار درون جمجمه، تیم درمان از یکی از موارد زیر استفاده می‌کند:
- انواع جراحی برای برداشتن تومور، هماتوما (لخته خون) یا آبسه ناشی از عفونت
- قرار دادن لوله‌ای برای خارج کردن مایع از مغز به وسیله ایجاد سوراخی در جمجمه با جراحی به روش ونتریکولوستومی “ventriculostomy”، در این روش با ایجاد سوراخ ریزی در جمجمه و مغز مایع درون مغز که موجب تورم شده است را تخلیه می‌کنند.
- اوسموتیک‌تراپی “osmotic therapy” یا درمان از طریق داروهای ادرارآور(داروهایی که باعث خروج مایعات از بدن می‌شوند) برای خارج کردن مایع از درون مغز یا جمجمه. داروهایی مانند مانیتول “mannitol” ، هایپرتونیک سالین “hypertonic saline” که باعث خروج آب اضافی از بدن می‌شوند
- استفاده از کورتیکواستروئیدها “corticosteroids” یا کورتون برای کم کردن تورم در مغز
- انجام جراحی جمجمه‌برداری یا کرانیوکتومی “craniectomy” برای برداشتن قسمتی از جمجمه که باعث باز شدن فضا برای قسمت متورم می‌شود
- قرار دادن لوله‌ای در مجرای تنفسی برای افزایش دم و بازدم و کاهش میزان دی‌اکسیدکربن در خون به منظور کنترل و مهار تورم درون جمجمه
زمانی که برای درمان هرنی مغزی اقدام می‌شود، تیم درمان می‌بایست موارد زیر را برای شخص تحت درمان فراهم نماید:
- اکسیژن
- لوله‌ای در مجرای تنفسی برای تسهیل در تنفس
- آرام‌بخش
- داروهای کنترل تشنج
- آنتی‌بیوتک برای کنترل آبسه و جلوگیری از ایجاد عفونت
به علاوه، فردی که دچار هرنی مغزی است باید حتما تست‌های زیر را نیز بگذراند:
تست‌های مربوط به مغز و دستگاه عصبی می‌تواند وضعیت بحرانی بودن این بیماری را برای پزشک مشخص کند. بنا بر وخامت هرنی و قسمت‌هایی از مغز که درگیر این وضعیت شده‌اند و فشار روی آن‌ها وارد شده است ممکن است نشانه‌هایی از واکنش‌های عصبی و یا واکنش‌های مرتبط با مغز در تست‌ها مشخص گردد.
- ایکس-ری “X-RAY” از مغز، سر و گردن
- سی‌تی‌اسکن “CT SCAN”
- ام‌آر‌آی یا پرتونگاری
- تست خون برای تشخیص آبسه یا خون‌ریزی غیرعادی در بدن
عوارض فتق مغزی چگونه است؟
اگر فتق یا هرنی مغزی به سرعت درمان نشود و یا به آن توجه نشود، ممکن است اختلالاتی مرگبار را در بدن ایجاد کند، عوارضی مانند:
- مرگ مغزی
- ایست قلبی یا توقف تنفس
- آسیب دائم مغزی
- کما
- مرگ
به طور معمول افرادی که دچار ناهنجاری هرنی مغزی می‌شوند به دلیل اتفاقاتی که برای مغزشان می‌افتد دچار آسیب‌های شدید مغزی می‌شوند. شانس برگشت به حالت طبیعی در این افراد به دلیل آسیب‌هایی که به مغز آن‌ها وارد شده بسیار پایین است. زمانی که فتق مغزی رخ می‌دهد شانس بازگشت به حالت عادی بسیار کم می‌شود. وضعیت بعد از بهبودی از هرنی مغزی به میزان آسیب و محلی که تورم و فتق رخ داده است بستگی دارد اما به طور قطع در صورت عدم درمان این مشکل، مرگ بیمار قطعی است.
حدود ۱۶ درصد از افرادی که ضربه مغزی تروماتیک نجات می‌یابند، بهبود کامل پیدا نمی‌کنند و به عوارضی چون کمای دائم، از کار افتادگی وخیم یا متوسط دچار می‌شوند
ممکن است آسیب وارد شده به قسمتی از مغز که کنترل دستگاه تنفس یا جریان خون را انجام می‌دهد باشد، در این صورت احتمال مرگ فوری بیمار نیز وجود دارد.
در صورت آسیب به اندام میانی مغز و ساخت شبکه‌ای مغز که هوشیاری را مدیریت می‌کند منجر به کما می‌شود.
آسیب به بخش قلبی-تنفسی مغز به ایست قلبی یا توقف تنفس منجر می‌شود
حتما در هنگام مشاهده نشانه‌های هرنی مغزی فورا با اورژانس تماس گرفته و یا بیمار را به مراکز درمانی برسانید، مخصوصا اگر بیمار سابقه ضربه مغزی، تومور مغزی و یا مشکلات مربوط به رگ‌های خونی را دارد.
هرنی مغزی ساب‌فالسین ممکن است با علائمی کلینیکال بسیار نامشهودی ایجاد شود که در تصویربرداری‌های عصبی از مغز قابل تشخیص نباشند. این عدم تشخیص ممکن است به دلیل عدم درمان در طول زمان به فتق اونکال یا لوزه‌ای تبدیل شود. به همین دلیل تغییرات شرایط بیمار باید به دقت تحت‌نظر باشد تا جابجایی در محل بافت‌های مغز به مراحل بحرانی و مرگ بیمار منجر نشود.
راه‌های پیشگیری از بیماری فتق مغزی در زیر آمده است:
مراقبت از سر و جمجمه برای پیشگیری از هر نوع ضربه مغزی از اولین روش‌های پیشگیری از ابتلا به این بیماری است. همچنین درمان فوری و کامل هر نوع فشار درون جمجمه‌ای که ناشی از انواع تومور و یا جراحی مغزی بوده است می‌تواند در پیشگیری از فتق مغزی کمک‌کننده باشد. به خاطر داشته باشید که پایبندی به موارد ذکر شده از سوی متخصص یا مراقب شما می‌تواند درمان شما را سرعت بخشد یا از شدت عوارض بیماری بکاهد. وقت‌های خود را با پزشک متخصص تنظیم نمایید و حتما در زمان تعیین شده در مطب حضور داشته باشید.
منابع:
