بیماری گوچر “Gaucher” از کمبود یک آنزیم ارثی ناشی می‌شود. این بیماری می‌تواند شامل طیف وسیعی از علائم از جمله تورم شکم، کم خونی و حساسیت منجر به کبودی شود.
Gaucher یک اختلال ذخیره لیزوزومی “lysosomal” (LSD) است. تقریباً در بین 50 ال اس دی شناخته شده، شایع‌ترین نوع آن است.
نام‌های دیگر بیماری گوچر، Gaucher’s disease یا کمبود گلوکزربروزیداز “glucocerebrosidase” است. به طور معمول این نام “go-shays” تلفظ می‌گردد.
به طور کلی تصور می‌شود که این بیماری بین 1 از 50،000 تا 1 از 100،000 نفر بروز کند. کمتر از 1 درصد از جمعیت ایالات متحده ناقل بیماری نوع 1 گاچر هستند.
در بین 1 از 500 تا 1 از هر 1000 نوزاد متولد شده از پدر و مادر یهودی اشکنازی به بیماری گوچر مبتلا هستند. نرخ حامل در میان این جمعیت از هر 14 نفر حدود 1 است.
فهرست مطالب
بیماری گوچر چیست؟
بیماری گوچر شامل جهش در کروموزوم 1 است.
یک فرد مبتلا به بیماری گوچر فاقد آنزیم یا پروتئینی است که به عنوان گلوکوسربروزیداز “glucocerebrosidase” شناخته می‌شود.
گلوكوسربروزیداز نوعی چربی یا لیپید “lipid” را تجزیه می‌كند كه به عنوان گلوكوزیل سرامید “glucosylceramide” یا گلوكوسربروزید “glucocerebroside” شناخته می‌شود و به قند و چربیهای ساده تبدیل می‌شود تا به منظور تولید انرژی مصرف شوند.
اگر چربی تجزیه نشود، شروع به جمع شدن در داخل سلول‌های مغز، مغز استخوان، ریه‌ها، طحال و کبد می‌کند. در شرایط به وجود آمده مذکور، این اندام‌ها قادر به عملکرد صحیح نخواهند بود.
همچنین چربی می‌تواند در ماکروفاژها “macrophages” که نوعی گلبول سفید است، جمع شود.
گلوكوسربروزیداز در لیزوزوم‌ها با ساختارهایی شبیه کیسه و در درون سلول‌ها وجود دارند. لیزوزوم‌ها مواد ناخواسته یا نامطلوب را به مواد ساده‌تری تجزیه می‌کنند، بنابراین سلول می‌تواند از آن‌ها برای تولید مواد جدید یا دفع آن‌ها استفاده کند.
اگر آنزیمی که مواد زائد را تجزیه می‌کند کم باشد، زباله‌ها در سلول‌ها جمع می‌شوند.
اگر مقدار زیادی زباله جمع شود، دیگر سلول‌ها به درستی کار نمی‌کنند. وضعیت به وجود آمده به مشکلات جدی بهداشتی منجر می‌گردد.
از دیگر بیماری‌های ذخیره‌سازی لیزوزومی (LSD) می‌توان به بیماری‌های Pompe ، Hunter ، Fabry و Hurler اشاره کرد.
علائم بیماری گوچر چیست؟
سه نوع بیماری Gaucher وجود دارد. علائم و نشانه‌های اصلی عبارتند از: بزرگ شدن کبد و طحال، بیماری استخوان و تعداد پلاکت و هموگلوبین “hemoglobin” پایین؛ شایان ذکر است در چنین شرایطی همه بیماران علائم یکسانی ندارند.
شایع‌ترین علامت بیماری گوچر، بزرگ شدن طحال است که اسپلنومگالی “splenomegaly” نامیده می‌شود. این وضعیت ممکن است هیچ گونه ناراحتی برای فرد ایجاد نکند یا فقط باعث تورم، پر شدن یا دردناک شدن شکم شود.
همچنین این شرایط می‌تواند باعث اختلال در عملکرد پلاکت‌ها و گلبول‌های قرمز شود زیرا طحال مرکز پردازش این سلول‌ها است. پایین بودن پلاکت و گلبول‌های قرمز در بدن باعث خستگی، کبودی آسان و خون‌ریزی می‌شود.
نوع 1 بیماری گوچر
این مدل از بیماری، رایج‌ترین نوع آن است. از هر 10 مورد مبتلا به بیماری گوچر، حدود 9 مورد را شامل می‌شود. به طور کلی علائم شدت کمتری دارند و بیماری بر مغز تأثیر نمی‌گذارد.
شدت علائم و سن بروز در افراد متفاوت است. تشخیص می‌تواند در دوران کودکی یا بزرگسالی رخ دهد.
علائم و نشانه‌های نوع 1 بیماری گوچر عبارتند از:
- کم خونی “anemia” که منجر به خستگی، کمبود انرژی و استقامت می‌شود
- ترومبوسیتوپنی “thrombocytopenia” یا تعداد کم پلاکت خون که منجر به خون‌ریزی بینی می‌شود
- پوکی استخوان می‌تواند منجر به درد استخوان، نازک شدن استخوان، انبساط استخوان‌های بالای مفصل زانو و آسیب به مفاصل به ویژه در لگن و شانه‌ها شود
- آسیب کبدی از جمله بزرگ شدن کبد و زبانه یا لکه‌های زرد چشم
سایر مشکلات نوع 1 بیماری گوچر عبارتند از:
- تأخیر در بلوغ
- بزرگ شدن طحال
- مشکلات ریوی
به طور معمول تعداد پایین پلاکت در افراد می‌تواند کبودی و خون‌ریزی را ایجاد نماید زیرا لخته شدن خون مدت زیادی طول می‌کشد.
نوع 2 بیماری گوچر
نوع 2 نادرترین اما شدیدترین نوع بیماری گوچر است. علائم آن همانند نوع 1 بیماری است اما این نوع از گوچر بر سیستم عصبی نیز تأثیر می‌گذارد.
این نوع از بیماری گوچر به عنوان نوع نورونوپاتیک “neuronopathic” حاد شیرخواران نیز شناخته می‌شود و از هر 20 مورد مبتلا به بیماری، 1 مورد را شامل می‌شود.
این نوع از بیماری شامل ناهنجاری‌های ساقه مغز و آسیب جدی، سریع و در حال پیشرفت مغزی است. به طور معمول علائم و نشانه‌های نوع 2 بیماری گوچر در سن 3 تا 6 ماهگی ظاهر می‌شوند.
علاوه بر علائم و نشانه‌هایی که در نوع 1 مشاهده می‌شود، علائم نوع 2 ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- رشدکم یا ضعیف فرد
- آپنه “apnea” یا شرایطی که به صورت موقتی تنفس در هنگام خواب متوقف می‌شود
- تشنج و حرکات شدید یا غیرطبیعی فرد
- سفتی و سختی بدن
- مشکل مکیدن و بلعیدن
نوع 2 بیماری، یک شکل کشنده از بیماری گوچر است و در این شرایط اکثر کودکان مبتلای بالاتر از 2 سال زنده نمی‌مانند.
نوع 3 بیماری گوچر
این فرم بیماری گوچر، از نوع 1 نادرتر است اما از نوع 2 رایج‌تر است.
به طور معمول علائم و نشانه‌ها در دوران كودكی یا نوجوانی ظاهر می‌شوند و با آهستگی نسبت به نوع 2 پیشرفت می‌كنند.
آسیب به مغز امکان‌پذیر است اما به شدت آسیب مغزی در نوع 2 بیماری نیست.
علاوه بر علائم و نشانه‌های نوع 1، علائم نوع 3 بیماری گوچر ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- به تأخیر افتادن رشد شناختی فرد
- تشنج
- زوال عقل
- صرع و تشنج
- حرکات غیرطبیعی چشم
- کشیدگی و تکان ناگهانی عضله
- هماهنگی ضعیف اندام‌ها
بیماری Norbottnian Gaucher مدلی از نوع 3 بیماری گوچر است. علائم ممکن است تا بزرگسالی آشکار نشوند.
بیماری کشنده پری ناتال گوچر “Perinatal lethal Gaucher” شدیدترین نوع آن است. عوارض قبل از تولد یا در دوران نوزادی به وجود می‌آیند. علائم شامل تورم گسترده، مشکلات پوستی و عصبی است. به طور معمول قبل از تولد یا چند روز بعد از آن باعث مرگ می‌شود.
علل اصلی بروز بیماری گوچر چیست؟
بیماری گوچر به دلیل جهش مغلوب ژنی به نام GBA اتفاق می‌افتد. GBA در کروموزوم 1 قرار دارد.
به طور معمول انسان‌ها دو نسخه از این ژن‌ها را دارند که به بدن دستور تولید آنزیم گلوکو سربروزیداز را می‌دهند و هر دو نسخه به درستی کار می‌کنند.
اگر یک نسخه معیوب باشد، فرد به بیماری گوچر مبتلا نخواهد شد زیرا فقط یک ژن فعال می‌تواند آنزیم کافی تولید کند.
فردی که یک ژن معیوب دارد، بیمار نخواهد شد اما ناقل خواهد بود. این افراد می‌توانند ژن را منتقل کنند.
اگر هر دو والد ناقل بیماری باشند، کودک دارای شرایط زیر است:
- 25 درصد احتمال وراثت دو ژن معیوب و ابتلا به بیماری گوچر
- 50 درصد خطر به ارث بردن یک ژن معیوب و ناقل بودن آن
- 25 درصد احتمال به ارث نبردن ژن معیوب و نداشتن بیماری گوچر یا ناقل نبودن
یک ناقل می‌تواند ژن را منتقل کند اما لزوماً بیماری نیست.
تشخیص بیماری گوچر
اگر علائم و نشانه‌ها حاکی از وجود بیماری گوچر باشد یا سابقه خانوادگی در فرد مشکوک وجود داشته باشد، پزشک فرد را به یک متخصص ژنتیک ارجاع می‌دهد.
آزمایش ژنتیک می‌تواند به تأیید و تشخیص بیماری کمک کند.
آزمایش خون می‌تواند سطح پایین گلوکزربروزیداز را تشخیص دهد.
آزمایش ژنتیک به دنبال چهار جهش ژنتیکی رایج است: N370S ، L444P ، 84gg و [1+]IVS2 و برخی از موارد کمتر شایع شده به منظور تشخیص بیماری استفاده می‌شوند.
این آزمایش به طور کامل و قطعی قابل اعتماد نیست زیرا طیف وسیعی از جهش‌های ژنتیکی که ممکن است با بیماری گوچر مرتبط باشند هنوز مشخص نیستند.
آزمایش ژنتیکی به منظور تشخیص این چهار جهش در بیماری گوچر و در جمعیت یهودی اشکنازی بین 90 تا 95 درصد دقیق و در جمعیت عمومی بین 50 تا 60 درصد قطعی است.
آزمایش ژنتیک همراه با آزمایش آنزیم به تشخیص دقیق بیماری گوچر کمک می‌کند.
اگر زنی با یک ژن معیوب باردار شود، غربالگری قبل از تولد نوزاد می‌تواند به پیش بینی این موضوع که جنین به این بیماری مبتلا است یا خیر، کمک نماید.
- آمنیوسنتز “Amniocentesis” سلول‌های مایع آمنیوتیک “amniotic” را آزمایش می‌کند
- نمونه برداری از پرزهای کوریونی “Chorionic villus sampling” (CVS) بافت جفت جنین را آزمایش می‌کند
آزمایش ژنتیک قبل از بارداری می‌تواند وضعیت زوج را به منظور داشتن یک کودک مبتلا به بیماری گوچر پیش بینی نماید. این احتمال وجود دارد که کسانی که سابقه خانوادگی این بیماری را دارند و کسانی که از نژاد یهودی اشکنازی هستند، از پزشک خود در مورد مشاوره ژنتیک مشاوره بگیرند.
درمان بیماری گوچر
هیچ درمان قطعی‌ای برای بیماری گوچر وجود ندارد اما تشخیص و تلاش برای بهبودی می‌تواند به کاهش علائم و ارتقای کیفیت زندگی کمک کند.
برای بیماران مبتلا به بیماری گوچر نوع 2، درمان جایگزینی آنزیم در دسترس است اما درمان موثر در جهت بهبود آسیب شدید مغزی که با احتمال زیاد رخ می‌دهد، وجود ندارد.
این احتمال وجود دارد که برخی از بیماران با نوع 1 خفیف بیماری گوچر نیازی به درمان نداشته باشند اما باید به طور دوره‌ای تحت نظر قرار گیرند.
برای بیماران مبتلا به بیماری گوچر نوع 1 یا 3، تعدادی از روش‌های درمانی ممکن است کمک کننده باشد.
درمان جایگزینی آنزیم (ERT)
این روش درمانی گلوكوسروبروزیداز ناکارآمد را با intravenous recombinant glucocerebrosidase داخل وریدی یا ایمی گلسراز “imiglucerase ” جایگزین می‌كند.
درمان ERT می‌تواند به بسیاری از بیماران مبتلا به نوع 1 گوچر و برخی دیگر مبتلا به نوع 3 بیماری گوچر کمک کند.
این روش می‌تواند از بزرگ شدن کبد و طحال جلوگیری کرده و تعداد پلاکت خون را در تراکم استخوان بهبود بخشد. هدف اصلی کاهش علائم و جلوگیری از عوارض جبران ناپذیر آن است.
ERT مشکلات سیستم عصبی به عنوان مثال آسیب مغزی را در بیماران با نوع 2 و 3 را درمان نمی‌کند.
درمان کاهش زیر لایه (SRT)
هدف SRT کاهش تولید و تجمع زیر لایه یا مواد زائد در سلول‌ها است.
SRT با کاهش تولید گلوکزربروزید، میزان زباله سلول را کاهش می‌دهد.
میگلوستات “Miglustat” یا Zavesca توسط سازمان غذا و داروی ایالات متحده (FDA) به عنوان داروی تجویز شده خوراکی به منظور بهبودی بزرگسالان مبتلا به بیماری گوچر نوع 1 خفیف تا متوسط مورد تأیید است.
سازندگان دارو توصیه می‌کنند که بیماران فقط در صورت عدم درمان با ERT از Zavesca استفاده کنند.
بیماران یا هرگز ERT دریافت نکرده‌اند یا حداقل 6 ماه استفاده از آن را قطع کرده‌اند.
اگر زن قصد بارداری دارد یا در حین بارداری یا شیردهی است، نباید از زاوِسکا استفاده کند.
پیوند مغز استخوان به منظور درمان بیماری گوچر
پیوند مغز استخوان که به آن پیوند سلول بنیادی “stem cell transplant” نیز گفته می‌شود، سلول‌های بنیادی سالم مغز استخوان را با سلول‌هایی جایگزین می‌کند که توسط بیماری Gaucher آسیب دیده است.
مغز استخوان یک بافت اسفنجی است که در مراکز توخالی برخی استخوان‌ها وجود دارد. سلول‌های مغز استخوان سلول‌های خونی از جمله گلبول‌های قرمز و سفید و پلاکت‌ها را تولید می‌کنند. به طور کلی پلاکت‌ها به جلوگیری از خون‌ریزی کمک می‌کنند.
پیوند مغز استخوان فقط در موارد شدید بیماری گوچر استفاده می‌شود. خطر عوارض جدی از جمله عفونت و عدم پذیرش پیوند در این روش وجود دارد.
عوارض بیماری گوچر چیست؟
Gaucher یک بیماری پیش رونده است، به این معنی که به تدریج ایجاد می‌شود. عوارض به نوع علائم و شدت آن بستگی خواهد داشت.
پوکی استخوان منجر به افزایش خطر شکستگی، درد و سایر مشکلات بیمار می‌شود همچنین خطر بروز خون‌ریزی بیشتر نیز می‌تواند بر جنبههای مختلف سلامتی تأثیر بگذارد.
برخی از عوارض دیگر نیز در این بیماری ممکن است رخ دهند.
سرطان: طبق تحقیق منتشر شده در JAMA، در این بیماری این احتمال وجود دارد که خطر ابتلا به سرطان لوزالمعده، ملانوم “melanoma” بدخیم و لنفوم “non-Hodgkin lymphoma” بیشتر باشد اما خطر ابتلا به سایر انواع سرطان افزایش نمی‌یابد. بنیاد ملی Gaucher اعلام می‌کند که خطر ابتلا به میلوما “myeloma” و کارسینوم “carcinoma” سلول‌های کبدی یا سرطان کبد افزایش یافته است.
بیماری پارکینسون “Parkinson”: بر اساس مطالعه منتشر شده در Autophagy، بیماری گوچر ممکن است با پارکینسون ارتباط داشته باشد.
عوارض مرتبط با نوع 2 بیماری Gaucher می‌تواند شدید باشد.
این عوارض عبارتند از:
- دیسفاژی “dysphagia” یا مشکل در بلع
- مشکلات راه رفتن
- تشنج
این مشکلات بدتر می‌شوند و در نهایت می‌توانند کشنده باشند.
شایع‌ترین عارضه برای بیماران مبتلا به بیماری گوچر نوع 3، کلسیفیکاسیون “calcification” دریچه‌های قلب است که منجر به تنگی آئورت “aortic” می‌شود.
آینده و چشم انداز بیماری گوچر چیست؟
تشخیص به موقع و درمان سریع بیماری، چشم انداز و آینده افراد مبتلا به گوچر را بهبود می‌بخشد.
تحقیقات منتشر شده در مجله هماتولوژی “Hematology” آمریکا نشان می‌دهد که متوسط امید به زندگی در یک فرد مبتلا به بیماری نوع 1 گوچر 68 سال است، در حالی که در بقیه افراد 77 سال است.
بیشتر بیماران مبتلا به نوع 2 گوچر، بعد از تولد بیش از 2 سال زنده نخواهند ماند.
بنیاد ملی گاچر میگوید که امید به زندگی برای بیماری نوع 3 گاچر کوتاه‌تر است اما این احتمال وجود دارد که افراد با موارد خفیف که تحت درمان قرار می‌گیرند تا 50 سالگی زندگی کنند.
محققان امیدوارند هرچه اطلاعات بیشتری در مورد این بیماری پیدا کنند، درمان‌های جدید چشم انداز افراد مبتلا به انواع این بیماری را بهبود بخشد.
