فئوکروموسیتوم یا تومور کرومافین فوق کلیوی “adrenal chromaffin tumor” یک تومور نادر است که در بخش داخلی غده فوق کلیوی ایجاد می‌شود (در حقیقت در سلول‌های کرومافین داخل غدد فوق کلیوی). فئوکروموسیتوم اغلب خوش‌خیم یا غیرسرطانی هستند. اما ۱۰٪ هم احتمال بدخیم یا سرطانی بودن هم وجود دارد.
به طور معمول این بیماری در جوانان و میانسالانی که بین ۲۰ تا ۶۰ سال سن دارند، اتفاق می‌افتد. تقریبا در ۱۰٪ بیماران هر دو غده فوق کلیوی درگیر بیماری میشوند.
به طور معمول فئوکروموسیتوم باعث می‌شود که غدد آدرنال یا فوق کلیوی میزان زیادی هورمون‌های استرس‌زا به نام اپی‌نفرین “epinephrines” یا آدرنالین و نورپی‌نفرین “norepinephrines” یا نورآدرنالین “noradrenaline” ترشح کنند. آدرنالین و نورآدرنالین دو هورمونی هستند که در موقعیت‌های تهدید انسان موجب واکنش جنگ یا گریز میشوند. این هورمون‌ها باعث افزایش فشار خون، بالا رفتن سرعت ضربان قلب و افزایش سرعت برخی اعضای دیگر برای ایجاد امکان پاسخ سریع به تهدید می‌شود. فئوکروموسیتوم باعث بی‌نظمی در ترشح این هورمون‌ها در بدن می‌شود. این شرایط می‌تواند موجب افزایش فشار خون و نشانه‌های چون سردردهای شدید، تحریک‌پذیری، تعرق، ضربان قلب بالا، حالت تهوع، استفراغ، کاهش وزن، ضعف، درد در سینه و اضطراب شود. در موارد نادری این تومور خارج از غدد فوق کلیوی ایجاد میشوند و در جایی در شکم قرار می‌گیرد.
علت این بیماری هنوز ناشناخته است، اما در برخی موارد ریشه‌های ژنتیک دارد. این نوع از بیماری می‌تواند در برخی از بیماری‌های موروثی ژنتیکی به وجود آید مانند نئوپلازی غدد درون‌ریز چندگانه “multiple endocrine neoplasia” ، نوروفیبروماتوز نوع اول “neurofibromatosis type 1″، بیماری فون هیپل لیندو “Von Hippel-Lindau disease” و بیماری کارنی سه‌گانه “Carney triad”. همچنین تعدادی از ژن‌ها در بدن می‌توانند زمینه‌ساز این بیماری باشند.
فئوکروموسیتوم بیماری نادری است که در هر یک میلیون نفر احتمالا ۲ تا ۸ نفر به آن مبتلا میشوند. مشخص شدن اتفاقی میزان زیادی از آدرنالین در خون در هنگام سی‌تی‌اسکن، MRI یا سونوگرافی به عنوان بیماری ناگهانی شناخته می‌شود. از بین مواردی که به این شکل اتفاقی مشخص میشوند ۴ تا ۵٪ بعد از بررسی‌های آزمایشگاهی به عنوان فئوکروموسیتوم شناخته میشوند. به همین دلیل است که بیمارانی که به طور ناگهانی میزان زیادی از آدرنالین در بدنشان مشخص می‌شود حتما باید آزمایشات مربوط به فئوکروموسیتوم را بدهند. با این حال فقط بین ۰.۲ تا ۰.۶٪ از بزرگسالانی که فشار خون بالایی دارند به دلیل فئوکروموسیتوم دچار آن شده‌اند.
بیشتر کسانی که دچار این بیماری میشوند بین ۲۰ تا ۵۰ سال سن دارند، اما این تومور در سنین دیگری هم ممکن است در بدن رشد کند. درمان آن بسته به موارد زیادی مانند اندازه تومور، میزان توزیع آن در بدن و وضعیت کلی سلامتی و بدن بیمار متفاوت است. عمل جراحی برای خارج کردن تومور می‌تواند کننده باشد و بعد از خارج کردن تومور فشار خون به حالت نرمال برمی‌گردد.
فهرست مطالب
غدد فوق کلیوی
غدد فوق کلیوی، غده‌های کوچکی هستند که بالای هر یک از کلیه‌ها قرار گرفته‌اند. کلیه‌ها در قسمت فوقانی شکم قرار گرفته‌اند. هر غده فوق کلیوی یا آدرنال دو بخش دارد. بخش خارچی و کورتکس که بیشتر تومورها در آن رشد می‌کنند. وظیفه کورتکس ساختن و تولید هورمون‌ها برای ترشح در بدن است.
این هورمون‌ها تقریبا از ساختار شیمیایی مشابهی ساخنه شده‌اند و با نام استروئید شناخته میشوند:
-
کوریتزول “Cortisol“:
باعث تغییراتی در متابولیسم می‌شود که به مدیریت استرس کمک می‌کند.
-
الدوسترون “Aldosterone“:
به کلیه‌ها کمک می‌کند تا میزان نمک را در خون کنترل کنند و باعث تنظیم فشار خون می‌شود.
-
آدرنال اندروژن “Adrenal androgens“:
می‌تواند به فرم‌های معمول‌تر هورمون‌های جنسی مانند استروژن و تستوسترون تبدیل شود. میزان این هورمون‌ها که از این تبدیل در بدن ایجاد می‌شود در مقایسه با هورمون‌های اصلی که در بیضه‌ها (اندروژن) و تخمدان (استروژن) تولید می‌شود بسیار کمتر است.
بخش داخلی غدد فوق کلیوی در حقیقت بخشی از سیستم عصبی است. هورمون‌های سیستم عصبی مانند نورپی‌نفرین و اپی‌نفرین در این بخش از غدد فوق کلیوی ساخته میشوند. تومورها و سرطان‌هایی که در این بخش ایجاد میشوند نیز شامل فئوکروموسیتوم که معمولا خوش‌خیم است و نوروبلاستوم “neuroblastomas” است.
عوارض بیماری فئوکروموسیتوم
فشارخون بالا می‌تواند مشکلات زیادی را از جمله برای بافت‌های قلب، مغز و کلیه به وجود بیاورد.
در صورتی که درمان نشود، این فشار خون بالای ناشی از فئوکروموسیتوم می‌تواند به شرایط بحرانی زیر ختم شود:
- بیماری‌های قلبی
- سکته
- نارسایی کلیه
- مشکلات حاد تنفسی
- آسیب به عصب‌های بینایی
فئوکروموسیتوم باعث ترشح مقدار زیادی کاتکول‌آمین “catecholamines” (آدرنالین و نورآدرنالین) در بدن که باعث است افزایش خطر سکته، حمله قلبی و نارسایی کلیه می‌شود. بیمارانی مبتلا به فئوکروموسیتوم در معرض خطر بیهوشی در هنگام انجام درمان سرپایی مانند اعمال مربوط به دندانپزشکی نیز هستند. واکنش بدن به داروهای بیهوشی می‌تواند موجب ترشح بیش از اندازه هورمون‌های کاتکول‌آمین شود که در بیمار شرایط بحرانی‌ای نظیر سکته و یا حمله قلبی را ایجاد کند.
حتی فئوکروموسیتوم غیرفعال نیز ممکن است به دلیل بزرگ شدن تومور موجب آسیب رسیدن به سیستم عصبی و عضوهای همجوار شود. ضمن اینکه با توجه به اینکه جنس تومور در هر دو حالت بیماری یکی است، امکان فعال شدن تومور و ایجاد خطرات بیماری فئوکروموسیتوم فعال در بیمار نیز وجود دارد.
تومورهای سرطانی (بدخیم)
فئوکروموسیتوم به ندرت سرطانی یا بدخیم است و در موارد بسیار کمی سلول سرطانی در بدن پخش می‌شود. با این حال در این بیماری سلول‌های سرطانی معمولا به سیستم لنفاوری، استخوان‌ها، کبد و ریه منتقل میشوند.
بارداری و بیماری فئوکروموسیتوم
ابتلا به بیماری فئوکروموسیتوم در هنگام بارداری می‌تواند برای مادر و کودک خطرساز باشد. فشارخون بالا می‌تواند به کلیه‌ها آسیب بزند و در کنار آن میزان اکسیژنی که به جنین می‌رسد را تحت تاثیر قرار دهد و یا باعث زایمان زودرس شود. استرس ناشی از زایمان در بیمارانی که تومور فئوکروموسیتوم دارند می‌تواند باعث ترشح بسیار زیاد هورمون‌های کاتکول‌آمین شود و فشار خون بالای ناشی از آن باعث مشکلاتی در زایمان و یا عوارضی برای مادر شود. بنابراین خانم‌های باردار مبتلا به این بیماری باید حتما به شکل جدی تحت نظر پزشک باشند و فشار خون آن‌ها توسط دارو تنظیم شود.
نشانه‌های فئوکروموسیتوم در بارداری
- فشار خون بالا در سه ماه اول بارداری
- دوره‌های ناگهانی فشار خون بالا
- فشار خون بالا که کنترل آن بسیار سخت باشد
تشخیص این بیماری در خانم‌های باردار به وسیله سنجش میزان کاتکول‌آمین در خون و ادرار انجام می‌شود. همچنین استفاده از MRI با توجه یه اینکه برخلاف سایر روش‌ها بدون پرتوهای خطرآفرین برای جنین انجام می‌شود، ممکن است به تشخیص کمک کند.
برای درمان این بیماری ممکن است از عمل جراحی نیز استفاده شود اما به طور کلی درمان این بیماری در دوران بارداری به یکی از روش‌های زیر انجام می‌شود:
- عمل جراحی برای برداشتن تومور در سه‌ماهه دوم بارداری (ماه چهارم تا شش)
- عمل جراحی برداشتن تومور همزمان با زایمان به روش سزارین
امید به زندگی در بیماران فئوکروموسیتوم
در بیشتر موارد بیماران مبتلا به این بیماری (بین ۷۵ تا ۹۰٪ موارد) یک تومور در غدد فوق کلیوی ایجاد می‌شود که علت آن هنوز ناشناخته است. اما زمانی که این تومور از بدن خارج می‌شود میزان ترشح کاتکول‌آمین در بدن به حالت نرمال برمی‌گردد و بیمار می‌تواند به زندگی عادی خود ادامه دهد. بیمارانی که این شرایط را تجربه می‌کنند بعد از خارج شدن تومور مانند سایر افراد سالم به زندگی خود ادامه داده و طول عمر آن‌ها مانند شرایط عادی سایر افراد خواهد بود.
در بین بیماران مبتلا به فئوکروموسیتوم حدود ۶.۵ تا ۱۶.۵٪ مجددا به بیماری مبتلا میشوند که معمولا حدود ۵ تا ۱۵ سال بعد اتفاق می‌افتد. اخیرا به همه کسانی که به این بیماری مبتلا میشوند توصیه می‌شود که آزمایشات ژنیتک انجام دهند تا در صورتی که ریشه بیماری آن‌ها موروثی بوده در مورد سایر سرطان‌ها نیز آزمایشاتی را انجام دهند و همچنین سایر اعضای خانواده که در معرض خطر ابتلا به بیماری‌هایی این چنین هستند شناسایی شوند.
با وجود اینکه ابتلای مجدد در بین بیماران بسیار کم اتفاق می‌اقتد اما ۵۰٪ از افرادی که مجددا مبتلا میشوند دچار متاستاز در اعضای دورتر از مبدا تومور میشوند. در بین پزشکان در مورد خوش‌خیم بودن یا بدخیم بودن فئوکروموسیتوم اختلاف نظر زیادی هست. با این حال به نظر می‌رسد در صورتی که تومور ناشی از این بیماری به اعضایی منتقل شود که بافت‌های کرومافین یا گلوموس “glomus” به صورت عادی در آن‌ها وجود ندارد (مانند کبد، ریه و استخوان) و یا به غدد لنفاوی یا استخوان‌های دورتر سرایت کند، می‌تواند به بدخیمی منجر شود. اما در صورتی که تومور در سیستم عصبی سمپاتیک و یا غیرسمپاتیک پخش شود معمولا به بدخیمی منجر نمی‌شود. بدخیمی و تومورهای متعدد در این بیماری معمولا به دلیل مسائل ژنتیکی اتفاق می‌افتد.
علل و عوامل بروز و ابتلا به بیماری فئوکروموسیتوم
محققان هنوز نمی‌دانند که علت وقوع این بیماری در بیشتر افراد (حدود ۶۰ تا ۷۵٪) چیست. این تومور در بافت مرکزی غدد فوق کلیوی که با نام سلول‌های کرومافین شناخته میشوند ایجاد می‌شود. این سلول‌ها وظیفه ترشح هورمون‌های آدرنالین و نورآدرنالین را دارند که بسیاری از عملکردهای بدن مانند ضربان قلب، فشار خون و قند خون توسط آن‌ها تنظیم می‌شود.
در حدود ۲۵ تا ۴۰ درصد از موارد ابتلا به فئوکروموسیتوم حاصل جهش ژنتیکی است. تعدادی از سندروم‌های ژنتیکی هستند که می‌تواند عامل ایجاد این بیماری باشند. مهم‌ترین و جدی‌ترین آن‌ها نئوپلازی غدد درون‌ریز چندگانه است که در سایر غدد درون‌ریز مانند تیروئید، پاراتیروئید نیز اختلالاتی را ایجاد می‌کند. باقی موارد این بیماری در حدود ۶۰ تا ۷۵ درصد علت ژنتیکی ندارند و به صورت ناگهانی در بدن ایجاد میشوند.
سایر تومورهای مرتبط
با وجود اینکه بیشتر سلول‌های کرومافین در غدد فوق کلیوی قرار گرفته‌اند اما تعداد محدودی از آن‌ها در قلب، سر، گردن، مثانه، دیواره پشتی شکم و نخاع نیز وجود دارند. تومورهایی که در این سلول‌ها ایجاد میشوند با نام پاراگانگلیوم “Paragangliomas” شناخته میشوند و عوارض مشابهی با فئوکروموسیتوم دارند.
پاراگانگلیوم و فئوکروموسیتوم بسیار به یکدیگر مربوط هستند. در حقیقت منشاء پاراگانگلیوم سلول‌های عصبی گانگلیا “ganglia” هستند که در سرتاسر سیستم عصبی سمپاتیک و غیرسمپاتیک یافت میشوند. دو نوع پاراگانگلیوم وجود دارد که یکی وابسته به سلول‌های کرومافین است و دیگری در سایر سلول‌ها ایجاد می‌شود.
پاراگانگلیوم با منشاء کرومافین معمولا با نام فئوکروموسیتوم بیرون غده نیز شناخته می‌شود و. به این معنی است که تومور در جای دیگری خارج از غدد آدرنال ایجاد شده است. این تومورها معمولا هورمون‌های مانند تومورهای فئوکروموسیتوم درون غده ترشح می‌کنند. با وجود اینکه پاراگانگلیوم با منشاء کرومافین بسیار نادر است اما شانس بدخیم بودن آن بسیار بیشتر است.
بیماری‌های زمینه‌ساز ابتلا به فئوکروموسیتوم
- نئوپلازی غدد درون‌ریز چندگانه (نوع دوم)
- بیماری فون هیپل لیندو
- نوروفیبروماتوز ۱
- سندورم پاراگانگلیوم موروثی
علائم و نشانه‌های فئوکروموسیتوم
مهم‌ترین علامت این بیماری فشار خون بالاست که در مواقعی ناگهانی و بسیار زیاد است. ممکن است اضطراب، استرس، ضربان شدید، تپش قلب، سردرد، سرگیجه، تهوع و سردی پوست نیز در این بیماران دیده شود. رخ دادن چندباره افزایش ناگهانی فشار خون ممکن است منجر به سکته و یا حمله قلبی شود. شخص بیمار ممکن است به دلیل رشد تومور گاهی در ناحیه شکم یا پشت احساس فشار و یا درد کند.
نشانه‌های زیاد و متنوعی برای این بیماری وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها به شرح زیر است:
- فشار خون بالا
- تعرق شدید
- سردرد ناگهانی
- ضربان قلب سریع حتی در حالت عدم فعالیت
- لرزش و رعشه
- رنگ‌پریدگی
- تنگی نفس
- گرگرفتگی
- درد در سینه و شکم
این بیماری نشانه‌های دیگری نیز دارد:
- حمله‌های عصبی یا وحشت‌زدگی
- اضطراب یا احساس خفگی
- یبوست
- کاهش وزن
- عدم پایداری خلق و خو
- درد مفاصل
نشانه‌ها در شرایط زیر می‌تواند تشدید شود:
- فعالیت بدنی
- استرس و اضطراب
- تغییر در وضعیت بدن
- زایمان
- عمل جراحی یا بیهوشی
درمان فئوکروموسیتوم
اولین قدم در درمان این بیماری، عمل جراحی برای خارج کردن تومور از بدن است، حتی زمانی که تومور در هر دو غده فوق کلیوی قرار دارد. پیش از عمل جراحی حتما باید وضعیت فشار خون توسط دارو پایدار شود. پزشک جراح با استفاده از داروهای خاص اطمینان حاصل می‌کند که فشار خون بیمار تحت کنترل است تا در جریان عمل جراحی افزایش فشار خون موجب ایجاد خطر نشود. بعد از عمل جراحی نیز بیمار با چک‌آپ مداوم از پایدار بودن وضعیت فشار خون مطمئن می‌شود.
در عمل جراحی از شیوه لاپاروسکوپی استفاده می‌شود و با استفاده از ابزارهای ریز و دوربین، غده‌ای که تومور در آن به وجود آمده است از بدن خارج می‌شود. با خارج کردن یک غده، غده سالم دیگر می‌تواند به تولید آدرنالین لازم برای بدن ادامه دهد. در صورتی که تومور سرطانی باشد تاثیر عمل جراحی کمتر خواهد بود و باید تمامی بافت‌های آلوده به سلول‌های سرطانی خارج شوند.
درمان تومور سرطانی
با اینکه موارد بدخیم فئوکروموسیتوم بسیار نادر است، با این حال برای درمان تومور سرطانی از روش‌های زیر استفاده می‌شود:
- پرتودرمانی رادیونوکلئید “Radionuclide treatment“ که هدف از آن از بین بردن سلول‌های سرطانی توسط تابش پرتوهای
- شیمی‌درمانی “Chemotherapy“ با استفاده از داروهای بسیار قوی که جلوی رشد سلول‌های سرطانی را می‌گیرند
- درمان هدفمند مولکولی “Targeted cancer therapies“ با استفاده از داروهایی که مانع عملکرد مولکول‌های رشد دهنده سلول‌های سرطانی
