کم خونی یا آنمی چیست؟

کم خونی یا آنمی زمانی اتفاق می‌افتد که تعداد گلبول‌های قرمز خون در بدن کاهش یابد. این وضعیت شایع‌ترین اختلال خونی است.

طبق مقاله منتشر شده در سال 2015، حدود یک سوم جمعیت جهان به نوعی دچار کم خونی هستند.

به طور معمول کم خونی در نتیجه سایر شرایط یا بیماری‌های پزشکی ایجاد می‌شود که در تولید سلول‌های قرمز خون

(“red blood cells”RBC) در بدن تداخل ایجاد می‌کند یا سرعت تجزیه و از دست دادن این سلول‌ها را افزایش می‌دهد.

در این مقاله انواع کم خونی، علائم و علل این بیماری و همچنین درمان‌های موجود را توضیح می‌دهیم.

 

علائم کم خونی یا آنمی

شایع‌ترین علامت کم خونی خستگی است.

سایر علائم شایع عبارتند از:

• پوست رنگ پریده
• ضربان قلب سریع یا نامنظم
• تنگی نفس
• درد قفسه سینه
• سردرد
• سبکی سر یا گیجی

افراد مبتلا به کم خونی خفیف ممکن است علائم کمی داشته باشند یا به طور کلی علائمی نداشته باشند.

برخی از اشکال کم خونی باعث بروز علائم خاصی می‌شود از جمله:

• کم خونی آپلاستیک “Aplastic”:

این وضعیت می‌تواند باعث تب، عفونت‌های مکرر و بثورات پوستی شود.

• کم خونی ناشی از کمبود اسیدفولیک “Folic acid”:

این نوع از کم خونی باعث تحریک پذیری، اسهال و زبان صاف و بدون پرز می‌شود.

• کم خونی همولیتیک “Hemolytic”:

این نوع از کم خونی می‌تواند باعث زردی، ادرار تیره، تب و درد شکمی شود.

• کم خونی سلول داسی شکل “Sickle cell”:

این وضعیت باعث تورم دردناک در پا و دست همچنین خستگی و زردی می‌شود.

 

علل و انواع کم خونی

بدن برای زنده ماندن به RBC نیاز دارد. آن‌ها هموگلوبین و مجموعه پروتئینی را که به مولکول‌های آهن متصل می‌شود، انتقال می‌دهند. این مولکول‌ها اکسیژن را از ریه‌ها به بقیه بدن منتقل می‌کنند.

شرایط و بیماری‌های مختلف می‌تواند منجر به سطح پایین RBC شود.

انواع مختلفی از کم خونی وجود دارد و برای برخی از آن‌ها علل خاصی تشخیص داده نشده است. در بعضی از افراد، تشخیص این موضوع که چه چیزی باعث کم شدن تعداد RBC می‌شود بسیار دشوار است.

سه علت اصلی کم خونی عبارتند از:

از دست دادن خون

کم خونی فقر آهن متداول‌ترین نوع آنمی است و اغلب از دست دادن خون علت آن است. کمبود آهن در خون به این نوع از آنمی منجر می‌شود و غالباً سطح پایین آهن در نتیجه از دست دادن خون اتفاق می‌افتد.

هنگامی که بدن خون از دست می‌دهد، آب را از بافت‌ها و عضلات بدن می گیرد تا رگ‌های خونی را پر نگه دارد. این آب اضافی خون را رقیق کرده و باعث کاهش تعداد RBC می‌شود.

از دست دادن خون می‌تواند حاد و سریع یا مزمن باشد. برخی از دلایل از دست دادن سریع خون شامل جراحی، زایمان و ضربه می‌باشد.

از دست دادن مزمن خون مسبب اصلی کم خونی است. این عارضه می‌تواند در اثر زخم معده، سرطان یا نوع دیگری از تومور ایجاد شود.

سایر دلایل کم خونی مرتبط با از دست دادن خون عبارتند از:

• بیماری‌های گوارشی مانند زخم، بواسیر، سرطان یا ورم معده
• استفاده از داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی مانند آسپرین و ایبوپروفن
• خون‌ریزی شدید قاعدگی

کاهش یا اختلال در RBC

مغز استخوان یک بافت نرم و اسفنجی در مرکز استخوان‌ها است و در ایجاد RBC نقش اساسی دارد. مغز استخوان، سلول‌های بنیادی تولید می‌کند که به RBC، گلبول‌های سفید و پلاکت تبدیل می‌شوند.

برخی بیماری‌ها از قبیل سرطان خون، بر مغز استخوان تأثیر می‌گذارند. این بیماری نوعی سرطان است که باعث تولید بیش از حد و غیر طبیعی سلول‌های سفید خون می‌شود و تولید RBC را مختل می‌کند.

مشکلات مغز استخوان می‌تواند باعث کم خونی شود. به عنوان مثال کم خونی آپلاستیک زمانی اتفاق می‌افتد که سلول‌های بنیادی کم  شوند یا به طور کلی در سلول مغز استخوان وجود نداشته باشند.

در برخی موارد کم خونی زمانی رخ می‌دهد که RBC به طور معمول و طبیعی رشد نکرده و بالغ نمی‌شود مانند تالاسمی که یک نوع کم خونی ارثی است.

انواع دیگر کم خونی که به دلیل کاهش یا اختلال در RBC رخ می‌دهد عبارتند از:

• کم خونی سلول داسی شکل

این شرایط باعث می‌شود که RBC به شکل هلال درآید. آن‌ها ممکن است سریع‌تر از RBC سالم تجزیه شوند یا در رگ‌های خونی کوچک قرار بگیرند.

این انسداد می‌تواند سطح اکسیژن را کاهش دهد و باعث احساس درد بیشتری در هنگام جریان و عبور خون شود.

• نارسایی کمبود آهن

این امر به دلیل کمبود آهن در بدن، باعث تولید RBC بسیار کم توسط بدن می‌گردد.

کم خونی فقر آهن ممکن است به علت موارد زیر ایجاد شود:

1. رژیم غذایی کم آهن
2. قاعدگی
3. اهدای مکرر خون
4. شرایط سخت کاری و زندگی
5. برخی از شرایط گوارشی مانند بیماری کرون “Crohn”
6. داروهایی که مخاط روده را تحریک می‌کنند مانند ایبوپروفن

• کم خونی کمبود ویتامین

ویتامین B-12 و فولات هر دو برای تولید RBC ضروری هستند. اگر فردی به اندازه کافی از این ویتامین‌ها استفاده نکند، ممکن است تعداد RBC وی در بدن کم شود.

برخی از نمونه‌های کم خونی ناشی از کمبود ویتامین شامل کم خونی مگالوبلاستیک “megaloblastic” و کم خونی کشنده یا مهلک “pernicious” است.

از بین رفتن و انهدام RBC ها

به طور معمول طول عمر این سلول‌ها در جریان خون 120 روز است اما بدن ممکن است قبل از کامل کردن چرخه طبیعی زندگی خود، آن‌ها را نابود یا حذف کند.

یک نوع کم خونی که در نتیجه تخریب RBC ایجاد می‌شود، کم خونی همولیتیک “hemolytic” خودایمنی است. این اتفاق زمانی رخ می‌دهد که سیستم ایمنی بدن RBC ها را به عنوان ماده خارجی اشتباه گرفته و به آن‌ها حمله کند.

بسیاری از عوامل باعث تجزیه بیش از حد RBC می‌شوند از جمله:

• عفونت‌ها
• داروهای خاص از جمله برخی از آنتی بیوتیک‌ها
• فشار خون شدید
• پیوندهای عروقی و دریچه‌های مصنوعی قلب
• سموم تولید شده توسط بیماری پیشرفته کلیه یا کبد
• به عنوان مثال یک حمله خود ایمنی به علت بیماری همولیتیک
• زهر مار یا عنکبوت

 

روش‌های پیشگیری از کم خونی

شما می‌توانید با درست غذا خوردن از کم خونی ناشی از کمبود آهن، کمبود ویتامین B12 و کمبود ویتامین B9 جلوگیری کنید. این موارد شامل یک رژیم غذایی با غذاهای سرشار از آهن و ویتامین‌ها به همراه منابع غذایی ویتامین C برای کمک به جذب آن است. در طول روز مطمئن شوید که آب کافی می‌نوشید.

• از غذاهای غنی از آهن مانند گوشت، مرغ، ماهی، تخم مرغ، لوبیای خشک و غلات غنی شده استفاده کنید. شکل آهن موجود در فرآورده‌های گوشتی که heme نامیده می‌شود، راحت‌تر از آهن موجود در سبزیجات جذب می‌شود. اگر کم خون هستید و به طور معمول گوشت می‌خورید، افزایش مقدار گوشت مصرفی آسان‌ترین راه برای افزایش آهن دریافتی بدن است.
• از غذاهای حاوی اسید فولیک مانند لوبیای خشک، سبزیجات با برگ سبز تیره، جوانه گندم و آب پرتقال استفاده کنید.
• از غذاهای حاوی ویتامین C مانند مرکبات و سبزیجات تازه و خام استفاده کنید.
• پخت و پز با قابلمه‌های چدنی می‌تواند تا 80 درصد آهن بیشتری به غذای شما اضافه کند.
• قرص مولتی ویتامین و مواد معدنی که حاوی فولات اضافی است را قبل از بارداری مصرف کنید.

 

درمان بیماری کم خونی یا آنمی

طیف وسیعی از درمان‌ها جهت بهبود کم خونی وجود دارد. هر کدام با هدف افزایش تعداد RBC ها انجام می‌شود که به نوبه خود میزان اکسیژن خون را افزایش می‌دهد.

در زیر، روش‌های درمان انواع مختلفی از کم خونی را شرح می‌دهیم:

• کم خونی ناشی از فقر آهن:

مکمل‌های آهن و تغییرات رژیم غذایی می‌توانند به درمان این دسته از کم خونی کمک کنند. پزشک در صورت لزوم، علت خون‌ریزی بیش از حد را شناسایی و برطرف می‌کند.

• کم خونی ناشی از کمبود ویتامین:

درمان‌ها می‌توانند شامل مکمل‌های غذایی و تزریق ویتامین B-12 باشند.

• تالاسمی:

درمان‌ها شامل مکمل‌های اسیدفولیک، تزریق آهن و در برخی افراد، انتقال خون و پیوند مغز استخوان است.

• کم خونی به دلیل بیماری مزمن:

پزشک به منظور حل و درمان بیماری زمینه‌ای متمرکز خواهد شد.

• کم خونی آپلاستیک:

درمان شامل انتقال خون یا پیوند مغز استخوان است.

• کم خونی سلول داسی شکل:

معمولاً درمان شامل اکسیژن درمانی، داروهای تسکین دهنده درد و تزریق مایعات وریدی است اما این درمان می‌تواند شامل آنتی بیوتیک‌ها، مکمل‌های اسید فولیک، تزریق خون و داروی سرطانی به نام هیدروکسی اوره “hydroxyurea” باشد.

• کم خونی همولیتیک:

برنامه درمانی ممکن است شامل داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی، درمان عفونت‌ها و پلاسمافرزیس “plasmapheresis” باشد که خون را فیلتر می‌کند.

رژیم غذایی

اگر کمبودهای تغذیه‌ای مسئول و مسبب کم خونی باشد، خوردن غذاهای غنی از آهن می‎تواند بیشتر از همه موارد کمک کننده باشد.

غذاهای زیر سرشار از آهن هستند:

• غلات و نان‌های غنی شده با آهن
• سبزیجات با برگ سبز مانند کلم پیچ، اسفناج و شاهی
• حبوبات و لوبیا
• برنج قهوه‌ای
• گوشت‌های سفید یا قرمز
• آجیل و دانه‌ها
• ماهی
• توفو (پنیر سویا)
• تخم مرغ
• میوه‌های خشک از جمله زردآلو، کشمش و آلو خشک

 

 

عوامل خطرزا در ابتلا به بیماری آنمی

کم خونی می‌تواند در افراد با هر سنی،جنسیتی و نژادی بروز کند.

عوامل زیر خطر ابتلا به برخی از انواع بیماری کم خونی  را افزایش می‌دهد:

• به دنیا آمدن قبل از موعد
• سن بین 6 ماه تا 2 سال
• قاعدگی
• بارداری و زایمان
• داشتن رژیم غذایی با ویتامین، مواد معدنی و آهن بسیار پایین
• استفاده منظم از داروهایی که مخاط معده را ملتهب می‌کنند مانند ایبوپروفن
• سابقه ارثی و خانوادگی کم خونی مانند کم خونی سلول داسی شکل یا تالاسمی
• اختلال روده که بر جذب مواد مغذی تأثیر می‌گذارد مانند بیماری کرون
• از دست دادن خون به دلیل جراحی یا ضربه
• داشتن بیماری مزمن مانند ایدز، دیابت، بیماری کلیه، سرطان، آرتریت روماتوئید “rheumatoid arthritis”، نارسایی قلبی یا بیماری کبدی

 

تشخیص  کم خونی یا آنمی

روش‌های مختلفی برای تشخیص کم خونی وجود دارد اما رایج‌ترین روش، نوعی آزمایش خون به نام شمارش کامل خون (CBC) است.

این روش تعدادی از مولفه‌ها و اجزا را اندازه گیری می‌کند از جمله:

• سطح هماتوکریت “hematocrit” که شامل مقایسه حجم RBC با حجم کل خون است
• سطح هموگلوبین
• تعداد RBC

CBC می‌تواند نشانه‌ای از سلامت کلی فرد باشد. همچنین می‌تواند به پزشک کمک نماید که آیا شرایط زمینه‌ای مانند سرطان خون یا بیماری کلیوی را بررسی کندیا خیر.

اگر میزان RBC، هموگلوبین و هماتوکریت به زیر حد نرمال برسد، احتمالاً فرد دچار نوعی کم خونی است.

با این حال ممکن است سطح آن در یک فرد سالم از این محدوده خارج باشد. CBC قطعی نیست اما یک نقطه شروع مفید است.

 

چشم انداز و آینده فرد مبتلا به کم خونی

چشم انداز یک فرد کم خون به علت آن بستگی دارد. گاهی افراد می‌توانند با ایجاد تغییرات در رژیم غذایی به تنهایی از کم خونی جلوگیری یا آن را مدیریت کنند.

انواع دیگری کم خونی وجود دارد که پایدار است و برخی از آن‌ها بدون درمان، تهدید کننده زندگی هستند.

اگر فردی به طور مداوم احساس ضعف و خستگی می‌کند، باید برای آزمایش به پزشک مراجعه کند.

 

خلاصه و جمع بندی بیماری آنمی

کم خونی زمانی اتفاق می‌افتد که تعداد RBC کمی در بدن گردش می‌کند. این میزان، اکسیژن فرد را کاهش می‌دهد و منجر به علائمی مانند خستگی، رنگ پریدگی پوست، درد قفسه سینه و نفس نفس می‌شود.

بیش از 400 نوع کم خونی وجود دارد. دلایل عمده آن از دست دادن خون، کاهش یا اختلال در تولید RBC و تخریب RBC است.

شایع‌ترین نوع آنمی کمبود آهن است. بعضی اوقات به دلیل کمبود مواد مغذی در رژیم غذایی، بیماری کرون یا استفاده از داروهای خاص ایجاد می‌شود.

یک پزشک به منظور کمک به تشخیص کم خونی یا آنمی می‌تواند از آزمایش خون CBC استفاده کند. درمان بسته به نوع آن متفاوت است اما ممکن است شامل مکمل‌های آهن یا ویتامین، داروها، انتقال خون و پیوند مغز استخوان باشد.

با این حال در برخی از افراد مبتلا به کم خونی، تغییرات رژیم غذایی مسئله را حل می‌نماید.

 

جهت تشخیص و درمان آنمی به کدام متخصص مراجعه شود؟

در صورت داشتن خستگی طولانی مدت یا سایر علائم یا نشانه‌هایی که شما را نگران می‌کند، با پزشک مراقبت‌های اولیه خود مشاوره نمایید. وی ممکن است شما را به پزشکی متخصص در زمینه درمان اختلالات خون (متخصص خون “hematologist”)، قلب (متخصص قلب “cardiologist”) یا دستگاه گوارش (متخصص گوارش “gastroenterologist”) ارجاع دهد. رعایت اصول تجویز شده از سوی پزشک و موارد تغذیه‌ای، درمان بیماری را سرعت می‌بخشد و از حاد و خطرناک شدن بیماری جلوگیری می‌نماید.

 

منابع:

www.webmd.com

www.healthline.com